به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) به نقل از روابط عمومی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، دکتر مهری پریرخ عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد روز یکشنبه پانزدهم شهریور در آیین افتتاح نخستین دوره «مدرسه تابستانی خواندن»، اجرای طرح‌هایی از این دست را نتیجه درک درست از ارزش و اهمیت مطالعه دانست و گفت: ارزش این فعالیت‌ها زمانی بیشتر مشخص می‌شود که نتایج آن در جامعه قابل لمس باشد. یعنی مردم با کتاب آشتی کنند، مطالعه را از جمله فعالیت‌های روزانه خود قرار دهند و از آموخته‌های خود در تصمیم‌گیری و برنامه ریزی استفاده کرده و کلیه فعالیت‌های آنان مبتنی بر اطلاعات باشد؛ به عبارت دیگر تدبیر بر بی‌تدبیری و دانایی بر نادانی غلبه کند. بنابراین اگر نگران کتاب نخواندن هستیم، یعنی نگرانیم که نادانی بر دانایی غلبه کند و جامعه‌ای پر از مشکل داشته باشیم؛ نگرانیم که نتوانیم عقب‌ماندگی خود را جبران کنیم؛ نگرانیم که استعدادها پنهان بماند، خطاها زیاد شود، ناهنجاری‌ها، سرخوردگی‌ها و بیماری‌های روحی و جسمی فزونی یابد، روابط مردم با یکدگیر تیره گردد، لذت‌های ناب ناشناخته بماند و در نهایت جامعه نتواند به سعادت برسد. شاید این دلایل و دلایل بسیار دیگری، نهاد کتابخانه‌های عمومی را تشویق کرد که به رسالت اصلی کتابخانه‌های عمومی توجه کند و ترویج مطالعه را به صورت جدی دنبال کند.

وی تصریح کرد: سال 1394 را می‌توان نقطه عطفی در تاریخ کتابخانه‌های عمومی در راستای ترویج خواندن دانست. با اجرای طرح «مدرسه تابستانی خواندن» و برگزاری «همایش ملی خواندن» که با مشارکت نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور آبان‌ سالجاری در کردستان و «همایش جذب و توسعه مخاطب» که اسفند در شهرستان اهواز و سلسله نشست‌های «کتاب‌خوان» که به طور منظم در تمامی شهر‌ها برگزار می شود، این سال را می‌توان آغاز تحولی گسترده در کتابخانه‌های عمومی برای حرکت به سوی رسالت دیرینه خود، یعنی کتابخوان کردن جامعه دانست.

عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد در ادامه ضمن طرح دو پرسش در صدد پاسخگویی بدانها برآمد. نخستین سؤالی که از سوی وی مطرح شد این بود که در شرایطی که بزرگسالان در محیط مطالعه‌گریز رشد یافته‌اند و در نظام آموزشی که حافظه‌پرور است درس خوانده اند، چگونه می‌توان کتاب خواندن را ترویج داد؟  وی در پاسخ بدین سوال بیان کرد: می‌توان جامعه را به دو گروه بزرگسال و کودک و نوجوان تقسیم کرد. در جامعه پیچیده کنونی گروه بزرگسال برای انجام امور روزمره زندگی و یا سپری کردن لذتبخش لحظه‌ها مشکلات زیادی دارد. تا حد بسیار زیادی موفقیت در غلبه بر مشکلات به دانستن مرتبط است؛ یعنی در مورد عواملی که موجب موفقیت او می‌شود آگاهی و شناخت لازم را ندارد و به عبارتی به بینش لازم برای پیمودن راه درست نرسیده است. از طرف دیگر سازمانی شکل گرفته به نام کتابخانه که انتظار داریم بنا بر رسالت آن داناپرور باشد. اگر مردم توانایی کافی در رفع مشکلات را ندارند، یعنی  افراد به دانایی لازم نرسیده‌اند؛ یعنی این نهاد نتوانسته به خوبی سهم خود را در پرورش دانایی داشته باشد. بنابراین در این رابطه باید رویکردها، استراتژی‌ها و فعالیت‌ها را مورد بازنگری قرار داد. کار با این گروه بسیار ساده‌تر از گروه دوم است. فقط باید با آنها به درون مشکلات رفت، ماهیت آنرا شناخت و متناسب با آن منابع اطلاعاتی و اطلاعات را در اختیار آنان گذاشت و یا راه رسیدن به آن را نشان داد. در واقع اگر مردم بدانند که کتابخانه‌ها یاور آنها در حل مشکلاتشان هستند، این مکان هیچ‌گاه خالی از مراجعه کننده نخواهد بود.

وی افزود: کتابداران با شناخت منابع اطلاعاتی و آگاهی و مهارت اطلاع‌یابی در این منابع می‌توانند تسلط خود را بر منابع تضمین کنند، با این روش آنها دانش خود را در مورد محتوای کتاب‌ها و سایر منابع اطلاعاتی افزایش می‌دهند و می‌دانند چه اطلاعاتی در کجاست. اما آیا تنها شناخت آنان در مورد منابع اطلاعاتی مرتبط با مسائل مختلف جامعه، برای کمک به مردم کافی است؟ مردم به سوی افراد و مکان‌هایی می‌روند که با روی خوش پذیرای آنها باشند، مشکلات آنها را به روی آنها نیاورند و از آنها استقبال کنند. بنابراین، فعالیت‌های دانش‌مدار کتابخانه نه تنها به دانش‌ورزانی نیاز دارد که بدانند چه اطلاعاتی در کجاست، بلکه آنها باید کتابدارانی باشند که بتوانند با روی خوش و نوع دوستی خدمات مشورتی به آنانی که به سوی آنها می‌آیند، ارائه کنند.

دکتر پریرخ ادامه داد: در برخی از کتابخانه‌های پیشرفته جهان، کتابدار نقش مشاور حقوقی، مشاور در زمینه سلامت، مشاور کاریابی و تحصیل را بر عهده دارد. تحصیلات این افراد در زمینه‌های حقوق و بهداشت و... نبوده است. آنها تحصیلات کتابداری دارند؛ دستورالعمل دارویی، حقوقی و یا تحصیلی نمی‌دهند، بلکه منابع مرتبط با سلامت، حقوق و یا مشاغل مختلف را در اختیار مراجعان قرار می‌دهند و یا سازمان‌ها و متخصصان مربوطه را معرفی می‌کنند. آنها کتابدارانی هستند که علم ارتباط را آموخته‌اند و کتاب‌شناس هستند. آنها ارتباط خود را با مراجعان تا دست یافتن به اطلاعات لازم و رضایت کامل قطع نمی‌کنند.

وی تصریح کرد: در صورتی که جواهر در صندوقچه باشد، نمی‌تواند محک زده شود و زیبایی خود را نشان دهد، تا زمانیکه خدمات کتابخانه‌ها در درون درب‌های بسته کتابخانه‌ها ارائه شود، جامعه با آن آشنا نمی‌شود و تا زمانی که جامعه با آن آشنا نشود و آنها را مورد استفاده قرار ندهد، نمی‌تواند به ارزش و اهمیت آنها پی ببرد و بنابراین کتابخوانی ترویج نمی‌یابد. برای اینکه مردم با این خدمات آشنا شوند، باید هنر آگاهی‌رسانی و تبلیغات را در کتابداران پرورش داد. تبلیغات می‌تواند با معرفی کتابخانه در رسانه‌ها و یا از طریق نسب پرده در محله صورت گیرد. طراحی فضای دلپذیر و آرامش بخش در کتابخانه نیز می‌تواند به عنوان شیوه‌ای برای تبلیغ در مورد کتابخانه و خدمات آن به شمار آید. می‌توان در کتابخانه فضاهای خاص در نظر گرفت. گروهی از مردم وجود فضای زیبا در کتابخانه را نشانه توجه به مردم، سلیقه‌ها و علاقه‌های آنها می‌دانند. به همین دلیل علاقه و احترام خاصی برای این مکان‌ها در نظر دارند و بنابراین از آنها بیشتر استفاده می‌کنند. وجود چایخانه در کتابخانه و فضای بحث و گفتگو از مصداق‌های دیگر در مورد ایجاد فضاهای جذاب در کتابخانه است. اگر فردی به خاطر فضای زیبا، معماری هنرمندانه و یا چایخانه آرامش‌بخش کتابخانه به آنجا می‌آید، به تدریج با خدمات آن و در مسیر حرکت خود با آگهی‌های کتابخانه در مورد خدمات مشورتی، معرفی کتاب‌ها، برنامه‌های نقد، تفسیر کتاب و... آشنا می‌شود. برخورد مناسب کتابداران خود تبلیغی در مورد کتابخانه و خدمات آنست و تضمین کننده بازگشت مراجعه کننده.

دکتر پریرخ در ادامه سخنان خود به گروه دوم، یعنی کودکان و نوجوانان اشاره کرد و در این خصوص گفت: این گروه نیز متناسب با نیازهای خود باید به گروه آگاه جامعه بپیوندند ولی با توجه به ویژگی‌های سنی نمی‌توان انتظار داشت که آنها را بتوان به راحتی گروه اول به سوی مطالعه هدایت کرد. ولی پاشنه آشیل آنها، نیاز آنان به توجه و مطرح کردن خود است. از آنجائیکه نظام آموزشی حافظه‌پرور است، نه تنها مطالعه تشویق نمی‌شود بلکه به عنوان سدی در مسیر پرورش کنجکاوی عمل می‌کند. بنابراین کودک و نوجوانی که از طرف نظام آموزشی انگیزه مطالعه در او بوجود نمی‌آید و خانواده‌ها آنرا مانع درس خواندن می‌دانند، با کتاب خواندن و ارزش و اهمیت آن آشنا نمی‌شود. از طرف دیگر جاذبه‌های دیگری در جامعه وجود دارد که توجه او را جلب و مانع علاقه به مطالعه می‌شود. ولی اگر فضای گفتگو، ارتباط با یکدیگر، نظر دادن و آزادی در ابراز عقیده برای او به وجود آید و کشف کند که از طریق مطالعه می‌تواند خود را مطرح کند، آنرا ترک نخواهد کرد. پس فعالیت‌های کتابخانه با این گروه بسیار مشکل‌تر از گروه پیشین است. افزون بر شناخت منابع مناسب این گروه سنی، روابط اجتماعی قوی، ارتباط مناسب، درک عمیق نیازها و علاقه های این گروه سنی و توانایی برگزاری و اداره جلسه‌های بحث و گفتگو می‌طلبد. بحث و گفتگو با صاحبنظران، نویسنده‌ها، مخترعین، صنتعگران و... از جمله فعالیت‌هایی است که ضمن توجه به برداشت‌های کودکان و نوجوانان از خواندن، به آنها فرصت گفتگو و ارائه دانسته‌ها را به گروه همسال و متخصصان می‌دهد. در فرآیند بحث و گفتگو، کودک و نوجوان می‌تواند به برداشت نامناسب خود پی ببرد و به تحول شناختی دست یابد. مانند گروه بزرگسال، ضروریست در مورد برنامه‌ها و فعالیت‌های کتابخانه در ترویج مطالعه، به اطلاع‌رسانی و تبلیغ مناسب پرداخت. فضاهای لازم و جذاب برای کتابخانه‌ها طراحی شود.

عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد ضمن طرح دومین سوال مبنی بر اینکه با وجود جاذبه اینترنت و نوآوری در فناوری، آیا می‌توان امیدوار بود که کتاب و کتابخانه‌ها بتواند جاذبه خود را برای خواننده حفظ کنند، در پاسخ به آن بیان کرد: بر همه روشن است که اینترنت جاذبه زیادی برای انواع قشرهای مردم دارد. افزایش روزافزون آمار استفاده از آن نشان از این جاذبه دارد. نمی‌توان مردم را مجبور کرد که به جای چت کردن، کتاب بخوانند ولی می‌توان از اینترنت به عنوان یک فرصت در ترویج کتابخوانی استفاده کرد.

وی ادامه داد: همانطور که اشاره شد هر دو گروه یاد شده پاشنه آشیل دارند و می‌توان با استفاده از این ویژگی آنها را به سوی مطالعه رهنمون کرد. گروه اول با مشکلات و نیازهای خاص خود در گیر است و نیازمند است با استفاده از راهی بی دردسر و بدون هزینه به توانمندی لازم برای حل مشکلات بپردازد. گروه دوم نیز از طریق تعامل، گفتگو و توجه به نظرات و برداشت‌هایش از مطالعه و با بهره گیری از محیط وب می‌تواند به مطالعه علاقمند شود.

دکتر پریرخ اضافه کرد: از جمله این فعالیت‌ها ارسال پیام‌های آگاهی‌رسان و تبلیغاتی به استفاده کنندگان بالقوه کتابخانه و معرفی انواع منابع برای کمک به انواع مشکلات است. همچنین ارسال انواع پیام‌ها از طریق موبایل و ایمیل در مورد ارزش و اهمیت مطالعه در کاهش خطر آلزایمر، تقویت قدرت ذهنی، توانایی کمک به دیگران در حل مشکلات، گذرانیدن لذت‌بخش اوقات تنهایی و معرفی کتاب‌های مرتبط با این مسائل نیز کارساز خواهد بود. ارسال پیام‌های آگاهی‌رسانی در مورد برنامه‌های خواندن و تجربه ‌های خواندن؛ تشکیل گروه‌های مختلف نوجوانان و جوانان به صورت حضوری و مجازی و اجرای برنامه‌های خواندن کتاب و بحث‌های گروهی در مورد آن در محیط مجازی، داستان نویسی و شعرخوانی مجازی، معرفی کتاب‌های لازم در مورد چگونه نوشتن و سرودن به صورت الکترونیکی و چاپی، معرفی مها‌رت‌های گوناگون و فراهم‌کردن امکان تجربه این مهارت‌ها، معرفی کتاب و مقاله در مورد آنها به صورت چاپی و الکترونیکی، تشکیل جلسه با متخصصان و صاحب‌نظران مربوطه به صورت حضوری و یا ویدئوکنفرانس، نمایش فیلم و بحث و گفتگو در مورد آنها درمحیط وب، برگزاری کلاس‌های آموزش استفاده از اینترنت، برگزاری مسابقات در مورد جستجوهای هوشمند و بازیابی کتاب‌های آثار کلاسیک، جاذبه‌های علمی، تاریخی، هنری، و یا کت‌ابهای گویا از دیگر راهکارهایی است که در عین عدم ایجاد مانع برای علاقه‌مندان استفاده از اینترنت، می‌تواند باعث آشنایی آنها با کتاب و سایر منابع اطلاعاتی شود.

استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی در ادامه اظهار داشت: برخی از افراد خود به مطالعه علاقه‌مند می‌شوند و به ارزش آن پی می‌برند. برای نمونه در ایران و جهان به فعالیت‌های برخی از کتابداران و مردم عادی بر می‌خوریم که نشان می‌دهد آنها ارزش و اهمیت خواندن را لمس کرده‌اند و به همین دلیل مشوق مطالعه هستند. برای نمونه‌هایی مثل: خبر مصور تاکسی‌رانی که درب ماشین، پشت صندلی و روی داشبورد ماشین را کتاب چیده تا مسافران به مطالعه بپردازند؛ نانوای جوانی که قفسه‌ای از کتاب در نانوایی گذاشته تا مردم در زمان انتظار به دانایی خود بیفزایند، آرایشگر آمریکایی که برای اصلاح کودکان و نوجوانان پولی از آنها نمی‌گیرد ولی از آنها می‌خواهد که به جای مزد، از مجموعه کتاب‌هایی که فراهم کرده انتخاب و کتاب بخوانند، نشان می‌دهد افرادی که خود به ارزش مطالعه پی‌برده‌اند علاقه‌مند به ترویج آن نیز هستند. هر یک از این افراد ارزش خاصی برای مطالعه در نظر دارند که ممکن است برای دیگری مطرح نباشد. به همین علت ضروریست نهادهای گوناگون در جامعه هماهنگ با یکدیگر به تشویق کتابخوانی بپردازند.

وی تصریح کرد: نظام آموزشی باید رویکرد حافظه‌پروری را کنار گذاشته و به درک و فهم دانش آموزان اهمیت دهد. در این صورت آموخته‌ها تنها بر پایه کتاب درسی نخواهد بود، بلکه مجموعه‌ای از منابع باید مطالعه و تحلیل شوند. رادیو و تلویزیون نیز نقش عمده‌ای در ترویج کتابخوانی دارد. در این رسانه‌ها نه تنها باید برنامه‌های معرفی کتاب وجود داشته باشد، بلکه مسابقه‌هایی بر پایه فهم و درک خواننده از کتاب در نظر گرفته شود. مصاحبه‌هایی با کسانی که به رفع نیازهای اجتماعی خود از طریق کتاب‌ها پرداخته‌اند پخش شود. هرچند این هماهنگی فعالیت‌های نهادهای مختلف در ترویج مطالعه تأثیر بسیار زیادی در گسترش عادت به مطالعه دارد، ولی نقش کتابخانه عمومی که وظیفه ترویج مطالعه را در طبقه‌ها و قشرهای مختلف مردم بر عهده دارد از بقیه نهادها پررنگ‌تر است؛ زیرا این نهاد باید با بقیه نهادها تعامل داشته و رهنمودهای لازم را برای برنامه‌های ترویج مطالعه در اختیار آنان قرار دهد. برای موفقیت در این مهم، ابتدا کتابداران نهاد باید خود بتوانند کتابخوان باشند، و به ارزش و اهمیت مطالعه پی ببرند، از آن لذت ببرند، با آن به آرامش برسند، بتوانند از آن طریق مشکلات خود را حل کنند و دانایی خود را گسترش دهند.

دکتر پریرخ در پایان تصریح کرد: در فاز اول این طرح باید کتابداران را تشویق به مطالعه کرد، راه مطالعه را به آنها نشان داد، قدرت تحلیل و تفکر انتقادی را در آنها تقویت کرد و شرایطی را فراهم کرد تا آنها در زمینه‌های گوناگون به شناخت منابع بپردازند، چون مردم به اطلاعات حقوقی، سلامت، بهداشتی، کاریابی، ادامه تحصیل، روانشناسی، تربیتی و... نیاز دارند. ضمن اینکه باید انتظار داشت او بتواند به راهنمایی و کمک به مراجعان بپردازد. همچنین کتابخانه‌ها نباید تنها به ارائه اطلاعات و هدایت افراد در اطلاع جویی بسنده کنند، بلکه محلی برای تعامل بین زنان خانه‌دار در تبادل تجربه‌ها، در پرورش مهارت‌ها (مانند هنرهای دستی، آشپزی) و پرورش کودک باشند. به این ترتیب گروه‌های مختلف، کتابخانه را محیطی متعلق به خود برای دوست‌یابی، تبادل اندیشه و مهارت می‌دانند. اکنون با توجه به برنامه‌های اخیر نهاد مانند نشست‌های کتاب‌خوان و مدرسه تابستانی خواندن، می‌توان گفت که نهاد در آغاز این راه گام بر می‌دارد. 

گفتنی است آیین افتتاح نخستین دوره آموزشی «مدرسه تابستانی خواندن» صبح روز یکشنبه (15 شهریور ماه)، با حضور دبیرکل و جمعی از معاونین، مشاوران و مدیران کل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و با همراهی شماری از اعضای هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد و کتابداران در تالار نور مشهد برگزار شد.

«مدرسه تابستانی خواندن» یکی از برنامه‌های «طرح ملی خواندن» است که توسط نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور برگزار می‌شود. این برنامه آموزشی طی دو دوره چهار روزه در شهریور ماه 1394 به صورت متمرکز در شهر مشهد برگزار خواهد شد. در این دوره اساتید و صاحب‌نظران حوزه ترویج خواندن به انتقال یافته‌ها و تجربیات ارزشمند خود به شرکت‌کنندگان خواهند پرداخت.