به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست «رویکردهای تفسیر ارجاعی و توصیفی»، عصر دوشنبه 16 شهریورماه 1394 با سخنرانی حجت‌الاسلام دکتر سید محمدعلی ایازی در محل پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

از حافظه قوی اعراب تا کتابت قرآن
ایازی در این نشست گفت: اعتقاد ما مسلمانان درباره قرآن این است که قرآن با «وحی» بر پیامبر گرامی اسلام (ص) نازل شده و به‌تواتر و سینه‌به‌سینه به نسل‌های بعد انتقال یافته است. سپس به‌تدریج در دوره‌ای افزون بر حفظ و قرائت قرآن، کتابت و مستندسازی آن آغاز شده است. بنابراین مسلمانان در اصالت قرآن تردیدی ندارند.

وی با اشاره به این که کتابشناسی‌ها نشان می‌دهند که نسخه‌های خطی از قرآن در بسیاری از کتابخانه‌ها وجود دارد، اظهار کرد: در حال حاضر نیز قرآن‌های فراوانی در کتابخانه‌ها وجود دارد که مربوط به قرن دوم هجری قمری است و متکی بر قرآن‌هایی است که در قرن اول کتابت شده‌اند. باز هم تأکید می‌کنم که مسلمانان در اصالت قرآن تردیدی ندارند زیرا قرآن در برهه‌ای از زمان به صورت سینه‌به‌سینه به نسل حاضر منتقل شده است. به عبارتی، مسئله مسلمانان حفظ قرآن بوده است. در سنت فرهنگی مسلمانان مسئله حفظ قرآن در عهد نخستین، امری طبیعی است و اعراب به دلیل نبود کتابت، حافظه‌ای قوی داشتند و این فرهنگ تا سال‌ها ابزار انتقال قرآن به شمار می‌آمد.

از نسخه‌های خطی قرآن تا قرآن بیرمنگام
ایازی ادامه داد: در روزهای اخیر بحث قرآن «بیرمنگام» مطرح شده است، که ادعا داشتند متعلق به عصر بعثت و قرن اول هجری قمری است. کارشناسان خارج از حوزه اسلام اقداماتی برای کشف زمان کتابت این قرآن انجام دادند و نظرشان تغییر یافت.

وی در ادامه نشست، به سفر پژوهشی خود به آلمان و فرانسه اشاره کرد و گفت: گروهی از محققان غربی در این 10 سال اخیر تحقیقاتی گسترده‌ درباره خط و پوست نسخه‌های خطی قرآن انجام داده‌اند. برخی کارشناسان با استفاده از کربن 14 به بررسی خط و پوست قرآن «بیرمنگام» پرداختند که البته این کار خالی از اشکال نیست زیرا در درجه نخست، کربن 14 نمی‌تواند تاریخ کتابت را به‌درستی تخمین بزند. به عبارتی، این ماده بین 50 تا 60 سال را احتمال می‎دهد که تاریخ دقیقی نیست.

ایازی افزود: در مرحله بعد، این نکته را باید بگویم نسخه‌های خطی که در آلمان وجود دارد، بیشتر، از کشورهای عربی و خاورمیانه جمع‌آوری شده است در حالی‌که قرآن‌های آسیای میانه در بین قرآن‌های موجود در برخی مؤسسات قرآن‌پژوهی در آلمان دیده نمی‌شود. نسخه‌های خطی بسیاری در کتابخانه آستان قدس و کتابخانه ملی وجود دارد، اما اجازه بررسی روی این نسخه‌ها نیست. چه بسا اگر اجازه بررسی این نسخه‌ها وجود داشت، تاریخ‌گذاری بهتری برای نسخه‌های خطی به وجود می‌آمد.

از ارجاع تا توصیف در تفسیر قرآن
این پژوهشگر حوزه دین، در بخش دیگری از سخنانش به «رویکردهای تفسیر ارجاعی و توصیفی» پرداخت و گفت: مستشرقان، بیشتر به دنبال کشف مخاطب قرآن هستند، در حالی که مفسران، مراد متکلم را می‌جویند. وقتی از صفت «ارجاع» صحبت می‌کنیم، از معهودات ذهنی خود بهره می‌گیریم. واژه‌ای مانند «جنگ تحمیلی» را در نظر بگیرید. این واژه برای افراد 50 سال بعد و افراد 50 سال قبل مفهوم ندارد؛ یعنی برای استفاده از آن باید از معنای «ارجاعی» استفاده کرد. به عبارتی این واژه در بین استفاده‌کنندگان آن دارای معهود ذهنی است.

ایازی اظهار کرد: معنای «توصیفی»، لفظ را بیان می‌کند و از تاریخ گرفته نشده و گاه متکی بر خودش است نه تداعی‌های بین مخاطبان. سؤالی که اینجا مطرح می‌شود این است که در تفسیر باید از معنای ارجاعی استفاده کرد یا توصیفی؟ افراد بر اساس اطلاعات و معهودات ذهنی از معنای «ارجاعی» استفاده می‌کنند.

سؤال دیگر این است که آیا قرآن وابسته به معنای ارجاعی است یا نه؟ آیا مخاطب قرآن، مردم عصر نزول آیات هستند، یعنی خداوند آیات را تنها برای مردم عصر نزول فرستاده است؟ یا ما نیز جزو مخاطبان قرآن هستیم؟ در پاسخ به این سؤال‌ها باید بگویم اگر قرآن تنها برای مردم عصر نزول قرآن فرستاده شده باشد، باید به سراغ معنای بین خدا و آن مردم برویم.

قرآن برای همه مسلمانان نازل شده است
وی با اشاره به برخی واژه‌ها در قرآن اظهار کرد: در قرآن الفاظی مانند «الکافرون» وجود دارد که می‌توان دو نوع برداشت از این واژه داشت. «ال» در این واژه دارای دو برداشت «عهد» و «جنس» است. اگر «ال»، جنسی باشد به معنای آن است که پیامبر (ص) با کل کافران عناد داشته است، اما اگر عهدی باشد، نشان می‌دهد که پیامبر (ص) تنها با کافرانی که با وی سر جنگ داشتند، مشکل و ناسازگاری دارد.

ایازی ادامه داد: بی‌شک خداوند قرآن را برای همه مسلمانان نازل کرده است و الزاماً معنای آن محدود به عصر و زمان نزول نیست. مستشرقان تلاش می‌کنند تا به این موضوع پی ببرند که مخاطبان آن دوره چه تصوراتی از آیات قرآن داشته‌اند. اما خداوند در سوره فرقان به‌صراحت می‌گوید که قرآن را کسی نازل کرده است که عالِم به سِرّ سماوات و ارض است. حال اگر مستشرقان در تلاش باشند که به معنای ارجاعی تکیه کنند و همچنان اعتقاد داشته باشند که قرآن برای مردم آن عصر نازل شده است، می‌توان تاریخ و فرهنگ عصر نزول را بررسی کرد. اما تأکید می‌کنم که مفاهیم قرآن وابسته به مخاطبان عصر نزول نیست، زیرا مخاطب قرآن یک فهم نداشته است. همچنین فهم‌ها متحول شده‌اند و این کلمات تنها دارای یک لایه نیستند بلکه مخاطب تنها یک لایه از کلمات را درک کرده است.

ایازی در پایان نشست اظهار کرد: اگر قرآن را وابسته به مخاطبان عصر خود کردیم ــ یعنی قرآن را محدود به معنایی شده که در آن دوره متداول بوده است ــ به معنای ارجاعی تکیه می‌کنیم. اما ما وابسته به معنای ارجاعی نیستیم، هرچند این معنای ارجاعی برای تفسیر، مفید باشد.