به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست نقد و بررسی کتاب «ادبیات مانوی» نوشته مشترک مرحوم مهرداد بهار و ابوالقاسم اسماعیل‌پور از سلسله نشست‌های سه‌شنبه‌های فرهنگی مرکز فرهنگی شهر کتاب، سه‌شنبه (14 مهرماه 94) با حضور دکتر بدرالزمان قریب، زبان‌شناس و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، هوشنگ رهنما، استاد سابق ادبیات فارسی دانشگاه پنسیلوانیا، ابوالحسن شکری فومشی، استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب و ابوالقاسم اسماعیل‌پور یکی از نویسندگان این اثر در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.
 
مهرداد بهار مجموعه‌ای از علوم است

قریب گفت: «گنوسیسم» بهترین بخش این کتاب است که در آن مرحوم مهرداد بهار به خوبی  توانسته است این مبحث را به خوانندگان توضیح دهد. البته از بهار که مجموعه‌ای از علوم مانند اسطوره‌شناسی، زبان‌شناسی، فلسفه و تاریخ را دارد، جز این انتظار نمی‌رود. مطالب کتاب با یک تقسیم‌بندی درست به راحتی در اختیار خواننده قرار گرفته است.

وی افزود: آنچه در زندگی «مانی» باعث شد تا خود را پیامبر بداند، در زندگی دوران کودکی او نهفته است. او از پدری متولد شده است که تحت‌ثاثیر فرقه «معتزله» بوده اما به اندیشه «گنوسی» بی‌اعتنا نبوده است. به همین دلیل مانی نیز از این تفکر پدر تاثیر گرفت. دیگر پدیده زندگی مانی، وجود همزاد در زندگی وی بوده است که در متون از آن با نام «نرجمیک» یاد شده که درباره رسالت او در آینده پیام‌هایی داده است.
 
مولف کتاب «فرهنگ سُغدی» اظهار کرد: شاپور اول، پادشاه معاصر با مانی، چندان تحت نفوذ موبدان نبود و به همین دلیل از مانی حمایت می‌کرد و اجازه می‌داد تا مانی، دین خود را برای مردم تبلیغ کند. تحقیقات نیز نشان می‌دهد بیشتر آثار مانوی در چین یافت شده است.

قریب در بخش دیگری از سخنانش به آشنایی خود با مرحوم مهرداد بهار پرداخت و گفت: سال دوم رشته ادبیات فارسی در دانشگاه تهران بودم که با بهار آشنا شدم. سپس او برای ادامه تحصیل به انگلیس رفت و من راهی امریکا شدم، جالب اینجاست که هر دو در دو قاره متفاوت در حال خواندن رشته «زبان‌شناسی» بودیم. بهار در نوع خودش، شاعری خوش‌قریحه بود، می‌توانم بگویم، نثرش هم بوی شعر می‌داد. مرگ زودهنگامش تاسف همه و من را برانگیخت. بهار از جمله نویسندگان و اندیشمندانی بود که به «عرفان ایرانی» علاقه خاصی داشت.
 
چرا «بهار» به ایران بازگشت؟

هوشنگ رهنما، استاد سابق ادبیات در دانشگاه پنسیلوانیا در ادامه این نشست با ابراز تاسف از فقر فرهنگی که دامنگیر فرهنگ و هویت ایران شده است، گفت: بهار، میراث‌دار ویژه‌ای برای ایران است، سراسر این کتاب نشان از احترام نویسندگان آن به شعور فرهنگی است. در این مجال از رویدادی صحبت می‌کنم که شاید تا به امروز در هیچ کجا به آن اشاره نشده است.

وی ادامه داد: مرحوم بهار از جمله دانش‌آموختگانی بود که بین سال‌های 1342 تا 46 با مدرک فوق‌لیسانس به ایران بازگشت. در همان سال‌ها افراد دیگری مانند احمد تفضلی، حمید محامدی، محسن ابوالقاسمی نیز به ایران بازگشتند این افراد با هزینه دولت و برای دریافت مدرک دکترا به انگلیس اعزام شدند اما وقتی‌که می‌خواستند پایان‌نامه خود را بنویسند، تک‌تک به ایران بازگشتند. سوالی که برای همه پیش آمد، این بود که چگونه تمام آنها به‌طور ناگهانی به ایران بازگشتند؟ آنها هم در پاسخ، دلایلی غیر از واقعیت را بیان کرده بودند.

رهنما اظهار کرد: سال‌ها بعد از حمید محامدی، شنیدم که آنها (دانشجویان اعزام شده به انگلیس) فدراسیون دانشجویان ایرانی را تاسیس کردند که این فدراسیون برای حکومت آن زمان در دهه 40 تهدیدی به شمار می‌آمد، به همین دلیل دولت ایران از انگلیس خواست تا ویزای دانشجویان تمدید نشود. وقتی این موضوع را با مرحوم بهار در میان گذاشتم، وی نیز آن را تایید کرد.
 
این استاد ادبیات فارسی در ادامه سخنانش «بنیاد فرهنگ ایران» را یکی از مهمترین مراکز تحققیاتی ایران دانست و گفت: این بنیاد را مرحوم پرویز ناتل‌خانلری پایه‌گذاری کرد که با درایت فرهیختگان حاصلی بسیار درخشان داشت. یکی از نمونه‌های آن آموزش زبان‌شناسی فرهنگی، باستانی و میانه بود، همچنین به برکت وجود این بنیاد، بخشی از مطالعات ایرانی از اروپا و امریکا به ایران منتقل شد.

رهنما افزود: در این بنیاد، متونی تهیه شد که تا سال‌ها مورد استفاده پژوهشگران قرار گرفت، کتاب «ادبیات مانوی» نیز یکی از شواهد ادعای من است.
 
«ادبیات مانوی» نیاز علاقه‌مندان را پاسخ می‌دهد

محمد شکری‌فومشی، استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب نیز در بخش دیگری از این نشست به ایراد نقطه نظرات خود درباره کتاب «ادبیات مانوی» پرداخت و گفت: بخش دوم کتاب که درباره اندیشه گنوسی است، بسیار زیبا تالیف شده و متون «تورفانی» در این کتاب به زبیایی ترجمه شده است. طراحی کتاب از ذهنی عالمانه منشا گرفته است به طوری‌که به خوبی می‌تواند نیازهای یک پژوهشگر را پوشش دهد.
 
این پژوهشگر ادامه داد: ادبیات مانوی تنها مختص ایران نیست بلکه، مانویت از چین تا ژاپن و جنوب اروپا و شمال افریقا دیده می‌شود، همچنین در تمام این کشورها، نسخه‌های خطی از مانویت نیز به دست آمده است.
 
شکری در ادامه بخشی از کتاب را برای حاضران در نشست قرائت کرد.
 
«ادبیات مانوی» راه بیست ساله طی کرده است

ابوالقاسم اسماعیل‌پور، یکی از نویسندگان کتاب «ادبیات مانوی» در ادامه نشست نقد و بررسی کتاب درباره روند تالیف گفت: این کتاب یاد مهرداد بهار و محمد زهرایی، مدیر نشر کارنامه را برایم زنده می‌کند که باید یاد این دو استاد را گرامی داشت که اگر مرحوم زهرایی نبود این کتاب با این سبک و سیاق منتشر نمی‌شد. مرحوم مهرداد بهار، حق بزرگی بر گردن ایران زمین دارد.
 
وی اظهار کرد: کار تالیف این کتاب در سال 1370 آغاز شد، در آن زمان دانشجوی دکترای مرحوم بهار بودم و علاقه زیادی به ادبیات مانوی داشتم، تصمیم گرفتم که تمامی متون مانوی را از زبان پهلوی اشکانی به زبان فارسی میانه برگرداندم. به همین دلیل سراغ استاد بهار رفتم، هفته‌ای دو روز برای پیش بردن کار به منزل ایشان می‌رفتم. این رفت و آمد و کار بر متون مانوی پنج سال طول کشید و کتاب آماده شد. استاد بهار برای کنگره‌ای به اصفهان سفر کرد و در همان‌جا، قرارداد چاپ کتاب را با ناشری بست که متاسفانه ناشر درگذشت و کتاب به نشر کارنامه و آقای زهرایی سپرده شد.
 
پوراسماعیل ادامه داد:‌ در انتخاب عنوان کتاب، مدیون مرحوم زهرایی هستیم، زیرا ایشان این عنوان را برای کتاب برگزید. زهرایی از استاد بهار خواست تا مقدمه‌ای تحلیلی برای کتاب بنویسند که نوشتن مقدمه نیز یک سال طول کشید و کتاب 25 نوبت ویراستاری شد تا این که مرحوم بهار بیمار شد. مرحوم زهرایی در پیشنهاد دیگری خواست که جلد دومی برای این کتاب در بردارنده مینیاتورهای مانوی، تهیه شود که آن هم 300 صفحه شد و کتاب بعد از 20 سال به چاپ رسید.
 
عرفان، تنها عرفان اسلامی نیست

اسماعیل‌پور یکی از ارزش‌های این کتاب را طرح بحث «گنوسیسم» در آن دانست و گفت:‌ بحث عرفان مسیحی و مانوی که ریشه‌های عرفان ایرانی را به دوره ساسانیان می‌برد، نشان می‌دهد، عرفان تنها عرفان اسلامی نیست. عرفای ما تحت تاثیر ادبیات مانوی به عنوان یکی از منابع عرفانی هستند.
 
وی درج نت‌های موسیقی، معرفی شاعران و بیان ارزش‌های ادبی، زبان‌شناختی و عرفانی را از نقاط قوت این کتاب دانست.
 
نشست نقد و بررسی کتاب «ادبیات مانوی»‌با سخنان کوتاه علی‌اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی موسسه شهر کتاب ادامه یافت. 

وی یاد و خاطر مرحوم عبدالرحیم جعفری، موسس انتشارات امیرکبیر و فتح‌الله بی‌نیاز، منتقد ادبی را گرامی داشت و گفت: کتاب «ادبیات مانوی» اثر مشترک مرحوم استاد مهرداد بهار و ابوالقاسم اسماعیل‌پور است که نشر کارنامه کار چاپ آن را برعهده داشته است.

محمدخانی ادامه داد: کتاب «ادبیات مانوی» در دو بخش «دین مانوی» و «اندیشه‌های گنوسی» نوشته شده است و تعلیقات و تصاویری نیز در میان کتاب گنجانده شده که مطالعه آن را راحت می‌کند.