خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- ابوالحسین عبدالرحمان بن عمر بن محمد بن سهل صوفی رازی، مشهور به عبدالرحمان صوفی، ریاضی‌دان و اخترشناس بلندپایه ایرانی در 14 محرم‌الحرام سال 291 هجری قمری (بر اساس برخی منابع نهم محرم‌الحرام) در ری دیده به جهان گشود. از دوران کودکی و تحصیلات وی اطلاع چندانی در دست نیست، ولی خود او در مقدمه کتاب «صورالکواکب» از دانشمندی به نام رئیس ابوالفضل به‌عنوان استادش یاد کرده که در اصفهان نزد وی نجوم آموخته است. از آنجایی که «استاد رئیس» لقب ابوالفضل محمد بن حسین بن محمد مشهور به «ابن عمید (وفات 359 هجری قمری)» وزیر بزرگ آل‌بویه بوده است، گمان می‌رود که استاد صوفی در نجوم ابن عمید بوده است.
 
از رصدهای نجومی تا تالیف «صورالکواکب»
رصدهای صوفی در زمره صحیح‌ترین رصدهای نجومی اسلامی به‌شمار می‌رود. وی پس از بطلمیوس نخستین کسی بود که به پژوهش‌هایی منظم درباره ستارگان آسمان پرداخت. این دانشمند کتاب «صورالکواکب» را در سال 353 هجری قمری و در سن 61 سالگی به اشاره و حمایت عضدّالدّوله و بر مبنای «مجسطی» بطلمیوس تألیف کرده است.
 
صوفی در کتاب خود منجمان را به دو دسته تقسیم کرده است: گروهی که به رصد و مشاهده ستارگان می‌پردازند و معمولا پیرو بطلمیوس هستند و گروهی که تابع دستگاه قمری اعراب بوده و از نظر علمی ابتدایی‌ترند و داده‌های اندکی از نحوه کارشان استخراج می‌شود. وی در کتاب «صورالکواکب» تعداد ستارگان قدر اول را 15، قدر دوم را 37، قدر سوم را 200، قدر چهارم را 421، قدر پنجم را 267 و قدر ششم را 70 ستاره برشمرده است. صوفی تصویر 48 صورت فلکی دنیای باستان را با دقتی باورنکردنی رسم کرد، به شکلی که نقوش این کتاب تا سال 1843 میلادی، مرجع اصلی اخترشناسی در اروپا بود.
 
وی کتاب «صورالکواکب» را به عربی نگاشت که به همت خواجه نصیرالدّین طوسی ( 672-597)  به فارسی ترجمه شد که صحیح‌ترین و مهم‌ترین ترجمه آن است که در سال 647 هجری قمری (1250 میلادی) به انجام رسیده است. این نسخه نفیس در کتابخانه ایاصوفیه با شماره 2595 موجود است. آلفونسو پادشاه محقق و دانشمند کاستیل (1252-1284 میلادی) به ترجمه کتاب عبدالرحمن همت گماشت و دستور داد یهودا بن موسی شموئیل لاوی، یوحنا مسینائی و یوحنا کریمونیائی با حفظ اصالت کتاب «صور‌الکواکب» را به زبان اسپانیولی ترجمه کنند و از این تاریخ بود که کلمه «الصوفی» به «Azofi» تغییر یافته و در محافل علمی اروپا رخنه کرد.
 
دیگر تألیفات او عبارتند از: «رساله فی العمل بالاسطرلاب»، «فی العمل بالاسطرلاب»، «الاسطرلاب»، «العمل بالکُره الفلکیّه»، «المدخل الی علم النّجوم و احکامه»، «مطارح الشّعاعات».
 
در اروپا مشاهدات صوفی تا زمان اختراع تلسکوپ ناشناخته باقی‌مانده بود، طوری‌که سیمون ماریوس، سحابی آندرومدا را در سال ۱۶۱۲ و با یک تلسکوپ معمولی مجددا کشف کرد. نام عبدالرحمان صوفی به پاس کشفیات و خدماتش به علم اخترشناسی، در زمینه مدار ‘ 1 و 22˚ جنوبی و نصف النهار‘ 7 و 12˚ شرقی کره ماه به ثبت رسیده است.
 
این دانشمند بزرگ ایرانی در روز 8 محرّم‌الحرام سال 376 هجری قمری در شیراز دیده از جهان فرو بست و در همان شهر به خاک سپرده شد.
 


نقشه شکست‌خورده برای عرب‌تبار نامیدن صوفی
برخی مجامع و محافل علمی بین‌المللی و کشورهای عربی، به استناد عرب‌زبان بودن آثار صوفی وی را دانشمندی عرب معرفی کرده‌اند. اما در اثبات ایرانی بودن این ریاضیدان و منجم بزرگ، در دانشنامه اخترشناسی آکسفورد (چاپ ۲۰۰۲) که به سرپرستی پاتریک مور تدوین شده، آمده‌ است: «صوفی رازی در ایران به دنیا آمد و در ایران هم زندگی کرد. البته کتاب «صورالکواکب» را به زبان عربی نوشته که این دلیل بر عرب دانستن او نمی‌شود، چراکه در آن زمان برای حفظ اثر علمی باید به عربی می‌نوشتند. کتاب «صور الکواکب الثابته» بعدها توسط خواجه نصیرالدین طوسی (سازنده رصدخانه مراغه در ۷۵۰ سال پیش) به فارسی ترجمه شد.»
 
در «فرهنگنامه ناسا» در مورد صوفی آمده است: «به سال 282 هجری قمری متولد شد و از منجمان بزرگی است که رصد بدون تلسکوپ را به انجام رسانید و نخستین کسی است که با چشم غیر مسلح کهکشان آندرومدا را مشاهده و گزارش کرد و 947 سال بعد سیمون مارسیوس آن‌را تایید کرد، ولی هنوز دانشمندان متحیرند که چگونه صوفی بدون تلسکوب این سحابی را کشف نموده است.»
 
روایت‌های متفاوت درباره تاریخ و محل تولد عبدالرحمن صوفی
درباره تاریخ و محل تولد عبدالرحمن عمر صوفی رازی، در منابع و بین پژوهشگران تاریخ علم اختلاف‌نظر وجود دارد. در بعضی منابع تاریخ تولد وی نهم و در بعضی دیگر این تاریخ چهاردهم محرم‌الحرام سال 291 هجری قمری ذکر شده است.

حتی محل تولد وی نیز در منابع و در بین اهالی علم مورد اختلاف است. به اعتقاد تعدادی از پژوهشگران، وی در شهرستان فسا در استان فارس متولد شده و عده‌ای نیز بر این عقیده هستند که صوفی در شهر ری چشم به جهان گشوده است.
 
آشنایی با نسخه خطی «صورالکواکب» در گنجینه ملک
مهدی یساولی، مدیر روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک درباره نسخه خطی موجود در این کتاب به ایبنا گفت: نسخه نفیسی از کتاب «صورالکواکب» در گنجینه مخطوطات کتابخانه ملی ملک به شماره ثبت 6037 موجود است که دارای 95 تصویر زیبا از صور فلکی بوده و به خط نسخ خوش کتابت شده است.
 
وی ادامه داد: صوفی در این کتاب پس از بیان مقدمات به معرفی صور فلکی نیمکره‌های شمالی و جنوبی آسمان و همچنین بروج دوازده‌گانه منطقه البروج پرداخته و جدولی مشتمل بر تعداد ستارگان، اسامی و جایگاه آن‌ها، مختصات، جهات و قدر هر یک از ستارگان صور فلکی را تنظیم کرده و نهایتا دو تصویر زیبا از هر صورت فلکی، آن‌طور که از زمین و آسمان دیده می‌شوند، آورده است.
 
یساولی درباره دیگر ویژگی‌های این کتاب افزود: در این کتاب چهار صورت فلکی «الحوّاء» ،«الحَیَّه»، «قِنطورِس» و «سَبُع» در قالب دو صورت «الحوّاء والحَیَّه الحوّاء» و «قِنطورِس و السَّبُع» آمده است. نسخه گنجینه ملک دارای تاریخ اتمام کتابت بامداد روز شنبه اول ماه ذی الحجّه الحرام سال 1006 هجری قمری است و در صفحه آغازین آن یادداشتی مَمهور، مبنی بر اهدای این نسخه توسط میرزا سیدرضی، نواده میرزا رحیم فخرالدوله، به محمد بن عبدالله (رئیس دفترخانه وزارت امور خارجه) در اول ماه جمادی الثّانیه 1294 هجری قمری دیده می‌شود. این نسخه دارای 201 برگ ( 401 صفحه) 15 سطری به ابعاد 8/ 26/4×16 سانتی متر، کاغذ ترمه و جلد روغنی زرین در زمینه مشکی است.
 
مدیر روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک درباره دیگر نسخه‌ «صورالکواکب» موجود در این کتابخانه اظهار کرد: نسخه‌ دیگری از این کتاب در 134 برگ، با ترجمه محمدبن محمد نصیر طوسی، با خط شکسته نستعلیق هاشم منجم که تاریخ کتابت آن به 1279 هجری قمری در سده سیزدهم باز می‌‌گردد، در کتابخانه ملک موجود است.
 
وی گفت: دیگر اثر عبدالرحمن صوفی که در کتابخانه ملک نگهداری می‌شود «شرح کتاب الثمره بطلمیوس» است که در واقع نقد و تفسیر کتاب «الثمره» است. این اثر در 52 برگ به خط نسخ در سال 371 هجری قمری کتابت شده است.
 


محل نگهداری نسخه‌های خطی تعدادی از ترجمه‌های فارسی «صورالکواکب»
1- کتاب «صور السمائیه» عبدالرحمن صوفی در سال 647 هجری قمری به همت خواجه نصیرالدین طوسی به فارسی ترجمه شده که در ادامه محل نگهداری بعضی نسخه‌های خطی و نفیس آن آمده است.
 
- استانبول، ایاصوفیا، شماره 9525، به قلم خواجه‌نصیر، مکتوب 25 ذی‌قعده 647 هجری، با امضای الغ‌بیک فرزند شاهرخ و تملک سلطان احمد جلایر، با 69 شکل زیبا، 134 برگ.
- آستان قدس رضوی، شماره 23 (ریاضی)، نستعلیق، 1063 هجری، به دو واسطه از نسخه خط نگارنده گرفته شده است، 134 برگ.
- کتابخانه مجلس، شماره 196، نستعلیق، 1086 هجری، با 84 شکل و جدول، در 213 برگ.
- کتابخانه ملک، شماره 3359، شکسته نستعلیق، هاشم منجم، 1279 هجری در مشهد، در 134 برگ.
 
2- ترجمه فارسی دیگری از «صور السمائیه» اثر صوفی، از حسن فرزند سعدقاینی، برای ابوالفتح منوچهرخان، در سال 1041 هجری تولید شده است. این نسخه در سه مخزن زیر موجود است:
- قاهره، دارالکتب، شماره 9 م. میقات فارسی، نسخ عبدالله فرزند محمد شریف عبدالرب سمنانی، در 1043 هجری، در 136 برگ.
- مشهد، عبدالحمید مولوی، نسخ علی فرزند فتاح حسینی الهوت فهات، 1075 هجری، با تصاویر نجومی.
- فهرست بلوشه، صفحه 773، ملتوب 1041 هجری.
 
3- ترجمه فارسی «صور السمائیه» از لطف‌الله مهندس فرزند استاد احمد معمار لاهوری، از خاندان معماران سبک مغولی هند که با عنوان «سحر حلال» در سال 1070 هجری قمری به انجام رسیده است. تنها نسخه موجود از این اثر در برلین، شماره 332، در 79 برگ نگهداری می‌شود که میکروفیلم آن در دانشگاه تهران به شماره 1186 موجود است.
 
4- ترجمه «صور السمائیه»: مترجم ناشناس. پاریس، شماره 1551.S.P (فهرست بلوشه، صفحه 773)، نسخ و نستعلیق، در 46 برگ. میکروفیلم آن در دانشگاه تهران به شماره 1316 نگهداری می‌شود.
 


«ارجوزه صورالکواکب»
منظومه «ارجوزه» به قلم پسر عبدالرحمن صوفی رازی، یعنی ابوعلی بن عبدالرحمن صوفی رازی (متوفی 449 هـ.ق. / 436 ش / 1057 م.) از روی کتاب پدر، در قالب نظم تولید شده است.