به گزارش خبرگزاری کتاب (ایران)، کتاب «ارتش و دولت‌سازی در خاورمیانه مدرن» تالیف استفانی کرونین ترجمه غلامرضا علی‌بابایی به کالبدشکافی ارتش‌های ایران در دوران قاجار، پهلوی اول و دوم، افغانستان و عربستان سعودی و تحولات سال‌های اخیر خاورمیانه مدرن می‌پردازد و چارچوب نقش ارتش در دولت‌سازی را مورد بحث قرار می‌دهد. 

این کتاب دارای پنج فصل است. «انقلاب نظامی در خاورمیانه»، «مدرنیته وارداتی: هیات‌های نظامی اروپا در ایران عصر قاجار»، «چشم‌انداز تاریخی سازه و بازسازی ارتش افغانستان»، «ارتش ایران در عصر شاهنشاهی پهلوی و دوران جمهوری: دولت‌سازی امپراتوری‌سازی و انقلاب»، «ایلات، کودتاها و شاهزادگان: ساختن یک ارتش مدرن در عربستان سعودی» سرفصل‌های پنجگانه آن را تشکیل می‌دهند. پایان‌بخش کتاب نیز «فرجام سخن» نام دارد.

در مقدمه کتاب می‌خوانیم: «بسیاری از ارتش‌های خاورمیانه از لحاظ ابعاد نظامی از دهه‌های استقلال تاکنون به صورت نهادهایی عظیم درآمدند. این موضوع به‌خصوص در مورد ارتش کشورهایی چون مصر، سوریه و عراق، جایی که افسران ارشد قله‌های فرماندهی اقتصاد و سیاست را اشغال کردند و سربازگیری عامل مهمی را در توسعه و تکامل تشکیل می‌داد مصداق داشت.» (ص 15)

اشغال قله‌های فرماندهی اقتصاد و سیاست از سوی افسران ارشد

«انقلاب نظامی در خاورمیانه» در فصل نخست با اشاره به کشمکش ناامیدانه و تلاش بیهوده حکام محلی در مقابل ورود انقلاب نظامی در خاورمیانه آورده است: «در سال 1909، در پی شورشی که علیه افسران تحصیل‌کرده اروپایی از سوی سربازان عادی و طلبه‌ها در استانبول صورت گرفت، ارتش سوم که در سالونیکا مستقر بود و خود را «ارتش رهایی‌بخش» می‌نامید وارد استانبول شد. شورش‌ها را سرکوب و کمی بعد عبدالحمید را از کار برکنار کرد. بنابراین ائتلاف افسران ارتش و دیوان‌سالاران معروف به کمیته اتحاد و ترقی یا ترک‌های جوان، قدرت را به‌طور موثر در امپراتوری عثمانی به دست گرفت. در سال 1913، کمیته یادشده توانست حکومت خود را به‌مثابه دیکتاتوری نظامی تحت امر مثلث آنور پاشا،‌ جمال پاشا و طلعت پاشا تحکیم بخشد. گرچه طلعت پاشا یک دیوان‌سالار غیرنظامی بود ولی آنور پاشا و جمال پاشا هر دو نمایندگان نسل تازه تولد یافته افسران ارتش عثمانی بودند. هر دوی آنها از طبقه متوسط جامعه برخاستند،‌ در دانشکده جنگ استانبول تحصیل کردند و از افسران ستاد ارتش سوم بودند. برای نخستین بار،‌ یک رسته افسری مدرن با برنامه‌ای اصلاحات، هم در اعتراض به نخبگان بومی قدیمی و هم اروپایی، زمام امور یک دولت در خاورمیانه را در دست گرفت و منشأ الگویی شد که مقدر بود قرن بیستم بارها شاهد آن باشد.» (ص 46)

فصل دوم  با عنوان «مدرنیته وارداتی: هیات‌های نظامی اروپا در ایران عصر قاجار» تاثیر ورود هیات‌ها و مستشاران نظامی اروپا به خاورمیانه را از نظر منشور تجربه ایران مورد بررسی قرار داده و درباره محتوای این قسمت آمده است: «این فصل دارای دو بخش است که در بخش نخست به بررسی تلاش‌هایی می‌پردازد که توسط شاهان قاجار و وزرای اصلاح‌طلب آنان برای تشکیل نیروهای پایدار نظام جدید انجام گرفت و نقشی که هیأت‌های نظامی اروپایی در این راستا ایفای کردند. از طرفی بخش دوم به شرح زمینه جدید انجام اصلاحات نظامی تحت سرپرستی اروپاییان می‌پردازد که در پرتو سال‌های مشروطیت و پسا مشروطیت به‌وجود آمده است.» (ص 51)

مشکل حل‌نشدنی اژدهای هفت‌سر شورش

مولف در فصل سوم با عنوان «چشم‌انداز تاریخی سازه و بازسازی ارتش افغانستان» برای واکاوی بحث، مطالبی مانند «اصلاحات نظامی در قرن نوزدهم»، «مدرنیسم و واکنش قبیله ای»، «افغانستان در لوای حکومت مصاحبان»، «جمهوری دموکراتیک افغانستان و ارتش افغان»، «ارتش ملی افغانستان» را منعکس کرده و می‌نویسد: «ترغیب شورش‌های قومی، قبیله‌ای و مذهبی، زمانی که پایان جنگ سرد منجر به از دست رفتن علاقه غرب [به پیکار ایدئولوژیکی با شوروی] شد، تعداد دولت‌های درمانده را افزایش داد. افغانستان قربانی یک چنین استراتژی جهانی شد. آمریکا و متحدان آن با تصمیم خود مبنی بر پشتیبانی از مجاهدین در دوران بعد از انقلاب ثور، نه‌تنها عناصر مخالف با حزب دموکراتیک خلق افغانستان طرفدار شوروی، بلکه عناصر مخالف با پروژه دولت‌سازی را تقویت کردند. پس از سال 2002، حکومت کرزای قادر نبود تا تردیدها درباره مشروعیت حکومت وی و ماهیت اتکا به کمک خارجی و به‌ویژه کمک نظامی را به طرز قاطعانه‌ای حل کند. درواقع، به‌رغم پذیرش آشکار رویکرد «دل‌ها و اندیشه‌ها»، این تردیدها رشد کرده و گسترش یافته است. گرچه مشکل حل‌نشدنی اژدهای هفت‌سر شورش هرگز نتوانست توانایی شکست دادن نیروهای غربی و ارتش ملی افغانستان را داشته باشد، ولی از پیروزی آنها جلوگیری کرده است.» (ص 151)

به اجرا درآمدن فرمان دولت ایران در قرن بیست و یکم توسط ارتش

«ارتش ایران در عصر شاهنشاهی پهلوی و دوران جمهوری: دولت‌سازی امپراتوری‌سازی و انقلاب» عنوان فصل چهارم کتاب است. کرونین در این مجال با تکیه بر تحولات ارتش ایران آروده است: «مقامات انقلابی به‌جای نابود کردن [تشکیلات] حکومت پهلوی، نهادهای عصر پهلوی و از جمله ارتش آن را تحویل گرفتند و با آمیزه‌ای از پاکسازی،‌ جایگزینی فرماندهان و تهاجم عقیدتی، این نهادها را به شاخه‌های وفادار حکومت جدید تبدیل کردند. دستگاه دولت با این‌که تحت فشارهای شدید گریز از مرکز قرار داشت،‌ ولی به حیات خود ادامه داد و رشد کرد. برخلاف کشورهای همسایه نظیر عراق و افغانستان که تغییرات سیاسی ناخواسته‌ای را تجربه کرده‌اند، فرمان دولت ایران که در قرن بیست و یکم توسط ارتش آن به اجرا درآمده است، بدون این‌که با مانعی روبه‌رو شود در تمام کشور جاری است و حیات همه مردم را دربرگرفته است.» (ص 231)

فصل پنجم «ایلات، کودتاها و شاهزادگان: ساختن یک ارتش مدرن در عربستان سعودی» نامیده شده که در رابطه با وضعیت ارتش عربستان و مدرن‌سازی می‌خوانیم: «عربستان سعودی، برخلاف همسایگان منطقه‌ای مانند ایران و عراق از سازوکار سازندگی ارتش نه در راستای دگرگونی جامعه که بیشتر برای حفظ نظم اجتماعی موجود استفاده کرد. بنابراین، عربستان سعودی وقتی وارد قرن بیست و یکم می‌شود که نه‌تنها تجربه‌ای از مدرن‌سازی نظامی ندارد،‌ بلکه این مدرن‌سازی در جهت عکس صورت گرفته است یعنی نیروی ایلی و وابستگی‌ها و حمایت‌های خانوادگی نه‌تنها رو به زوال نرفت،‌ بلکه بیش از پیش و عمیقا در یک نظام حکومت موروثی تبلور پیدا کرد.» (ص 234)

ارتش به مثابه یک نهاد ملی ممتاز منحصر به فرد

در صفحات پایانی کتاب که از آن با نام «فرجام سخن» یاد شده در تشریح نقش ارتش در کشورهای خاورمیانه آمده است: «در خاورمیانه، حوادث اخیر در سراسر منطقه نشان داده است که عصر دولت‌سازی و انسجام ملی راه درازی تا کامل شدن در پیش دارد. در این شرایط، تجربه با نهادهای پارلمانی که مناسب جوامعی با سطوح بالای آرامش اجتماعی است ثابت کرده که تجربه‌هایی مشکل‌آفرین هستند، تنش‌های قومی و فرقه‌ای را تشدید می‌کنند به جای اینکه سازوکارهایی را برای حل آنها بیابند و نتوانسته‌اند حوادث‌های انقلابی برای دگرگونی اجتماعی و اقتصادی و سیاسی را برآورده سازند،‌ خواه و ناخواه در خلأ ایجادشده توسط چالش انبوه مردمی نسبت به رژیم‌هایی که فاقد اعتبار و حیثیت بودند،‌ ارتش بار دیگر به مثابه یک نهاد ملی ممتاز منحصر به فرد پایه عرصه کارزار نهاده است.» (ص 287)

 کتاب «ارتش و دولت‌سازی در خاورمیانه مدرن» تدوین استفانی کرونین برگردان غلامرضا علی‌بابایی در 340 صفحه، 500 نسخه و به قیمت 16 هزار تومان از سوی اداره نشر وزارت امور خارجه منتشر شده است.