به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست «پیشینه پیشه کتابفروشی در شیراز» به مناسبت هفته کتاب با حضور کوروش کمالی‌سروستانی، رئیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس، ابوالقاسم فقیری، نویسنده و پژوهشگر فرهنگ مردم، سیروس رومی، نویسنده و روزنامه‌نگار، محمد محمدی، از نوادگان بنیانگذار چاپ و نشر و کتابفروشی محمدی، محمود فهلیانی، کتابفروش پیشکسوت و غلامحسین امامی،کتابفروش پیشکسوت و برخی شاعران، نویسندگان و کتابداران دوشنبه 25 آبان‌ماه در مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس برگزار شد.
 
حکایت اسناد از نخستین چاپخانه سنگی

در این مراسم کوروش کمالی‌سروستانی، رئیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس سخنانش را با بررسی تاریخ چاپ و نشر و کتابداری در شیراز آغاز کرد و گفت: نخستين طليعه‌­های گفتمان در روشنان عالم امكان، برخاسته از طلوع ازليتی نامتناهی به آوای خوش (اقرأ) آغاز شد، بی‌شك واگويه (بخوان) و هُرم تكرار آن، بر امری مهم اقتضا می‌کرد كه سرنوشت بشری را بر مدار دانايی رقم می‌زد، مرزی فراخ ميان دانستن به شكرانه وجود و جهلی مركب به منزله هبوطی بی‌فرجام. و اين آغاز راهی بود كه حركت به سوی كشف حقايقی را تداعی می‌کرد كه در جانمايه عالم به وديعت نهاده شده بود، گويی اعجاز ستايش‌انگيز طلوع دانش بر بشر، سرنوشتی را برايش رقم می‌زد تا به مدد آن، كمال وجودی خويش را و ظرفيت وجودي هستي را بازشناسد و بر مبناي آن، كارستان توانايي را در شكرستان دانايي پي ريزد.
 
از آن پس تا كنون خامه‌نگاران عرصه امكان به خامه جان دانش برخاسته از نيستان وجود را به زينت طبع آراسته‌اند و به واقع، عصاره روح و انديشه خويش را در پيكره هنر نگارش كتاب دميده‌اند تا دانشی را كه برآيند انديشه آنهاست و به سوی افق لاجوردی حقيقت در حركت است، بر مخاطبان خويش عرضه دارند و رستاخيز زيستن از نوعی ديگر را برپا كنند، بر بال‌های شتاب بنشانند و ما را و همگان را به قدر همت و فرصت، به فراسويی رهنمایی کنند كه بی‌ترديد، تداعی معانی در هم تنيده زيستن توام با آگاهی و كاستن از رنج نادانی را در بر دارد.
 
در اين ميان اما عرضه‌كنندگان اين آثار، نقشی مهم و سهمی شريف را بر شانه‌های سُتوار خويش دارند؛ چنان‌که کتابداران، ناشران، کتابفروشان ما در این عرصه خوش درخشیده‌اند. بمبئی و کلکته تا قبل از تأسیس نخستین چاپخانه در شیراز محل نشر آثار ادبی زبان فارسی بود. یکی از فرهنگ‌ورانی که کتاب‌های خوشنویسان شیرازی را که با مرکب چاپ از روی کتاب‌ها نسخه‌برداری می‌کرد و در هندوستان به چاپ می‌رساند، «ابراهیم اولیاء سمیع» متخلص به «ملک‌الکتاب شیرازی» بود که سال‌ها در بمبئی و حیدرآباد رحل اقامت گزیده و کتاب‌هایی چون گلستان سعدی، شاهنامه فردوسی، انوار سهیلی، دیوان قاآنی و تاریخ وصاف را استنساخ و چاپ کرده بود.
 
اگر چه نخستین کتاب چاپ شده در شیراز، براساس فهرست کتاب‌های چاپی خانبابا مشار، تاریخ 1260 ه.ق را بر صفحه نخست خود دارد، اما اسناد حکایت از آن دارند که نخستین چاپخانه سنگی در شیراز در سال 1280 ه.ق تأسیس شده است. برخی از پیشگامان چاپ در شیراز، پیشگامان کتابفروشی نیز می‌شوند. کتابفروشان در دوران قاجاریه به صورت ثابت و سیار کتاب‌های خود را عرضه می‌کردند. اما نخستین کتابفروشی شناخته شده در شیراز در سال 1282 شمسی از سوی «شیخ محمدتقی معرفت» بنیاد نهاده شد و نام «کتابفروشی معرفت» را برگزید.
 
شیخ سری پر شور داشت و از مشروطه‌خواهان به‌نام بود که مقالات و کتاب‌ها و اطلاعیه‌های مشروطه‌خواهان را مخفیانه چاپ و منتشر می‌کرد. حسن و حسین دو فرزند فرهنگور او یکی در خیابان لاله‌زار تهران (مکتب معرفت) را بنیاد گذاشت و دیگری کار پدر را در شیراز تا سال 1372 ه.ش پی گرفت. بر اساس گزارش سید فرید قاسمی در «جُنگ کتاب» زنده‌یاد شیخ محمد تقی معرفت برای اولین بار در ایران به طبع و نشر «قرآن مجید» همت گماشت و بر این اساس اولین قرآن چاپی در شیراز منتشر شده است.
 
کتابخانه‌ای که محل دیدار فرهنگوران فارس بود

کتابفروشی یا کتابخانه عمومی احمدی از قدیمی‌ترین کتابفروشی‌های شیراز است که توسط محمدکریم احمدی مشهور به آقاداداش و به توصیه آقا میرزا احمد وحید الاولیا، قطب سلسلۀ ذهبیه، در سال 1285 شمسی بنیاد گذاشته شد و بیش از 80 سال استاد علی‌اکبر نوری‌زاده مدیریت آن را به عهده داشت. نوری‌زاده، خود از مریدان وحیدالاولیا و کتاب‌شناس و نسخه‌شناسی برجسته بود که با خُلق خوش و برخوردی نیکو، فرهنگوران را به ضیافت کتاب دعوت می‌کرد و به همین دلیل بود که کتابخانه‌اش سال‌ها محل دیدار بزرگانی چون علی اصغر حکمت، محمدجعفر واجد، خلیل رجایی، قاسم غنی و بسیاری دیگر از فرهنگوران فارس و ایران بود. هم‌اینک نیز (کتابخانه احمدی) توسط جناب مهندس محمود فهلیانی به آراستگی و بایستگی اداره می‌شود و در سال آینده صد و دهمین سال تأسیسش را به جشن خواهد نشست.
 
محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، مولف کتاب‌های ارزشمند (دانشمندان و سخن‌سرایان فارس) و (فارس و جنگ بین‌الملل اول) در سال 1301 کتابخانه قرائت‌خانه آدمیت را در شیراز تأسیس می‌کند و به دلیل مشکلاتی، بیش از یک سال دوام نمی‌آورد و مجددا با طرح‌های تازه ای چون چاپ فهرست کتاب‌های قابل مطالعه و فروش، امانت دادن کتاب و مطالعه رایگان نشریات در سال 1303 این کتابفروشی را افتتاح می‌کند. وی در همین سال رساله 48 صفحه‌ای را که فهرست کتاب‌های آن روزگار با تفکیک موضوع و نام نویسنده و محل مطبع و تعداد مجلدات در آن درج شده بود را با چاپ سنگی در چاپخانه محمدی شیراز منتشر می‌کند. او همچنین در سال 1305 هفته نامه آدمیت را در شیراز منتشر می‌کند.
 
روزگار سخت و ملال‌آور رکن‌زاده را خسته می‌کند و به سال 1306 با تعطیلی کتابخانه و روزنامه به سیاحت هندوستان می‌رود و پس از آن تا پایان عمر (1352) در تهران به کارهای مختلف فرهنگی مشغول می‌شود. حاج محمد صادق مشهور به علاقه‌بند در سال 1270شمسی در خانه شخصی خود چاپخانه محمدی را به همراهی فرزندش محمدهادی محمدی بنیان می‌گذارد. پس از مدتی و به دلیل افزوده شدن دستگاه‌های چاپ که از هند وارد می‌کردند، محل چاپخانه به درب امام‌زاده سیدعبداله واقع در خیابان طالقانی کنونی منتقل می‌شود.

آخرین محل چاپخانه محمدی در تیمچه حاجی در بازار حاجی شیراز بوده است. در سال 1328 شمسی به دلیل آتش سوزی اسناد و مدارک تاریخی چاپخانه از بین می رود. محمدرحیم معروف به ناظم فرزند محمدهادی مدیر بعدی این چاپخانه است و کتابفروشی محمدی را همو در سال 1302 در جوار چاپخانه بنیاد می‌نهد. کتابفروشی که به همت محمد محمدی فرزند ایشان می‌بالد و به خیابان داریوش منتقل می‌شود و هم اینک نیز در خیابان ملاصدرای شیراز به عنوان یکی از معتبرترین کتابفروشی‌های شیراز توسط وی و فرزندشان، بهنام، اداره می‌شود.
 
تاریخ کتابفروشی مقوله‌ای اساسی در تاریخ فرهنگ

خاندان محمدی از نادر خانواده‌های فرهنگی شیراز هستند که بیش 126 سال در کارشان چاپ و نشر و عرضه کتاب خوش درخشیده‌اند. برخی دیگر از کتابفروشی‌های نسل اول شیراز که سال‌های 1282 تا 1320 را در بر می‌گیرد عبارتند از: کتابفروشی جهان‌نما که در سال 1290 از سوی محمدحسین ذوالانوار تأسیس می‌شود. کتابفروشی شفیعی، توسط ابوالقاسم شفیعی داماد شیخ محمدتقی معرفت در سال 1315 تأسیس می‌شود. همچنین کتابفروشی شاپور که در همین سال توسط حاج محمدباقر کُتابی گشوده می‌شود. در سال 1316 عزیز دانش‌پور، کتابفروشی دانش‌پور را تأسیس می‌کند.
 
نخستین کتابفروشی نسل دوم در سال 1320 توسط هزار تأسیس می‌شود و علی میرزاده در سال 1321 کتابفروشی و پخش مطبوعات را بنیان می‌نهد و فرزندش محمد، کار او را با تأسیس کتابفروشی گسترش فرهنگ تا سال 1392 پی می‌گیرد. علی دادآئین در همین سال‌ها کانون تربیت را بنیان می‌نهد و خلیل زمان‌ثانی در 1323 کتابفروشی هاشمی را تأسیس می‌کند که هم‌اینک نیز فرزندان ایشان در کتابفروشی هاشمی و بهار کار او را ادامه می‌دهند و کتابفروشی ممتحن نیز در دهه سی توسط محمود ممتحن تأسیس شد. زین‌العابدین بلادی در سال 1322 کتابفروشی خود را تأسیس می‌کند.
 
نسل سوم کتابفروشی‌های شیراز پس از پیروزی انقلاب اسلامی زاده می‌شوند که برخی از آنان عبارتند از زند، اسفند، کیوان، دانش، رسالت، برادر، خرد، دهقان، فرهنگ، دارالکتب شهید مطهری، پیام قرآن، شهر کتاب، کتاب شیراز، دهدشتی، بهار و ... که البته برخی از آنان نیز تعطیل شده‌اند. آنچه در این گزارش به اختصار آمد، بی‌تردید تنها بخشی از تاریخ کتابفروشی در شیراز است که امید است با همکاری و همراهی کتابفروشان گرامی، مرکز اسناد فارس بتواند تاریخ مستند آن را تدوین و منتشر سازد.
 
تاریخ کتابفروشی مقوله‌ای اساسی در تاریخ فرهنگ ماست. کتابفروشی در ارائه خدمات و عرضه کالای فرهنگی به عنوان آخرین حلقه در روند تولید به مصرف کتاب دارای اهمیتی جدی است. در وضعیت منحصر به فرد و عجیبی تعداد ناشران ایران تقریبا 4 برابر تعداد کتابفروشان است. بر اساس آمار خانه کتاب در ایران، 12287 ناشر دارای پروانه هستند و بر اساس اطلاعات مرکز آمار ایران کمی بیش از 3000 کتابفروشی در ایران وجود دارد. در شهر شیراز 156 ناشر دارای پروانه نشر هستند و 90 کتابفروشی به عرضه کتاب می‌پردازند.

اگر چه هنوز کتابفروشان شیراز از اتحادیه مستقل محرومند و همراه با صنف لوازم‌التحریر جمع بسته می‌شوند. اجازه دهید از آسیب‌شناسی و تحلیل بگذریم و به تبجیل چهار کتابفروش پیشگام از سه نسل کتابفروشی شیراز بپردازیم. فرهیختگان گرامی محمد محمدی، زین‌العابدین بلادی، محمود فهلیانی و غلامحسین امامی. اینک به پاسداشت وقف عمر گرانمایه این نام‌آوران عرصه عرضه کتاب در نهادینه ساختن فرهنگ کتابخوانی در فرهنگ شهر شیراز، دست ارادت بر سینه می‌نهیم و غنای حضورشان را در تبجیل کرامت انسانی که قبای پرنیانش به عطر جان‌افزا آراسته است، در گستره تجلی معرفت‌مابی و دانایی به تقدیر می‌نشینیم و بارگاه رحمانی را به دوام پویه‌شان و مانایی حضورشان، به دعا می‌نشینیم.
 
نوآوری‌های کتابفروشی اسفند

در ادامه جلسه ابوالقاسم فقیری، نویسنده و پژوهشگر فرهنگ مردم از خاطرات کودکی خود و بلادی سخن گفت و افزود: بلادی خوش‌خلق‌ترین و باهوش‌ترین کتابفروش پیشگام شیراز است.
 
سیروس رومی، نویسنده و روزنامه‌نگار نیز درباره غلامحسین امامی و نوآوری‌های او در کتابفروشی اسفند سخن راند و بیان کرد: امامی با شناختی که از کتاب دارد، همیشه با مراجعه‌کنندگان برخورد مناسبی داشته و این مساله کتابفروشی او را به پاتوق فرهنگی تبدیل کرده و گاهی نیز نمایشگاه‌های هنری از جمله نقاشی را در آن محل برگزار می‌کند.
 
 محمد محمدی، از نوادگان بنیانگذار چاپ و نشر و کتابفروشی محمدی، در بخش دیگری از این نشست روایت خود را از تاریخ این کتابفروشی ارائه کرد و زین‌العابدین بلادی با بیان خاطرات شیرین خود از تجربه 70 ساله کتابفروشی، شرکت‌کنندگان را تحت تاثیر قرار داد.
 
سپس محمود فهلیانی نیز تاریخچه کتابخانه احمدی را روایت کرد و غلامحسین امامی به عنوان یکی از کتابفروش‌های نسل دوم شیراز، بر ضرورت توجه به نقش کتابفروشی‌ها در توسعه فرهنگی تاکید کرد.

در پایان علاوه بر اهدا لوح به چهار کتابفروش پیشگام شیراز، از احسانی‌مقدم و کامگار، کتابداران مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس به دلیل تالیف «کتابشناسی ایل قشقایی» تجلیل شد.