پس از حضور در میان کتابفروشی‌ها، کسب اطلاعات میدانی و آگاهی به بروز و ظهور این پدیده، سراغ استادان و مولفان حوزه تاریخ رفتیم تا از زبان آنها دلیل گسترش کتابسازی در حوزه تاریخ را جویا شویم. از این رو، در کاوش تولیدات نشر تاریخ سه برهه مهم تاریخ باستان، میانه و معاصر را مدنظر قرار دادیم. ویژگی این پرسش و پاسخ با اهل تاریخ در این بود که با وجود نقش اصلی استادان و مولفان ساکن تهران، تاریخ‌نگاران شهرستانی نیز از قلم نیفتادند و با پیگیری فراوان آنها را نیز در این سوژه درگیر کردیم. از طرفی سعی ما بر آن بود که استادان و مولفان زن نیز در این زمینه اظهارنظر کنند که تنها توانستیم دو نفر را به این سوژه بکشانیم. سوژه‌ای که با وجود اهمیت بسیار آن، برخی استادان و مولفان از گفتوگو درباره آن پرهیز کردند و سماجت ما هم در برخی از آنها کارگر نیفتد. با وجود این در برخی دوره‌ها موفق شدیم با چهره‌های تاثیرگذار حوزه تاریخ به بحث و گفتوگو بنشینیم تا شاید در این میان به راهکارهایی برای تقلیل پروژه کتابسازی در حوزه تاریخ دست یابیم.
یکی دیگر از ویژگی‌های، سوژه کتابسازی ایبنا درگیر کردن افرادی بود که خود دستی بر آتش دارند و در این پدیده سهم بسزایی را از آن خود کردند. بنابراین می‌توان گفت در سوژه‌ای که برای تشخیص عوامل رشد کتابسازی در حوزه تاریخ شکل گرفته، دو گروه حضور داشتند؛ افرادی که منتقد تالیف و تدوین پدیده کتابسازی و برخی که خود مصدر این پدیده نامطلوب بودند.
پس از انعکاس گفت‌وگوهای استادان که در بخش تاریخ باستان به نوعی پررنگ‌تر از سایر دوره‌ها بود، بحث‌ها چالشی‌تر شد و به طور موردی به برخی افراد کتابساز نیز اشاره شد. با وجود این چکیده سخنان استادان و مولفان دوره باستان بر عصر هخامنشی متمرکز شد و آنها معتقد بودند که عمده کتابسازی‌ها حول محور شاهانی چون کوروش و داریوش هخامنشی می‌گردد و این تمرکز کتابسازان بر این دوره ناشی از تفاخر به گذشته است. از طرفی متخصصان و پژوهشگران عرصه باستان‌شناسی بر این باور هستند که باید برای مخاطبان عام متن‌های خواندنی‌تری تولید کنند که در این زمینه تا به اکنون کم‌کاری شده و عرصه برای جولان کتابسازها خالی مانده است.
در دوره میانه نیز تاریخ سلسله‌های ترک‌تبار (غزنوییان، سلجوقیان، تیموریان و آق‌‌قویولون‌ها و...) یکی از حوزه‌هایی بود که چندان آثار ارائه شده در آن چشمگیر نبود و از طرفی به گفته کارشناسان به دلیل پیچیدگی و کمبود منابع، کتابسازان کمتر به آن ورود پیدا کردند. در دوره معاصر، نخست دوره پهلوی و پس از آن 10 سال ابتدای انقلاب و رواج زندگینامه‌های گاه تقلبی از خانواده پهلوی مدنظر کارشناسان بود؛ به‌طوری که در میزگرد همین سوژه نیز به شیوع کتابسازی در این عرصه اشاره شد. با این حال در دوره معاصر، دانشگاه‌ها یکی از کانون‌هایی بود که آماج انتقادهای کارشناسان قرار گرفت و بیشتر آنها مدرک‌گرایی را یکی از موارد اصلی تولید کتاب‌های خالی از محتوای پژوهشی دانسته و مصداق بارز کتابسازی معرفی کردند.
از طرفی در بحث ارائه راهکار، بیشتر استادان و مولفان بر دو حوزه نقد و ارتقاء سطح علمی تاکید کردند. ضمن این‌که معتقد بودند که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای اعطای مجوز نشر کتاب در حوزه‌های مختلف از استادان برجسته و پژوهشگران صاحب‌قلم نظرخواهی کند.
اما در این میان کارشناسان سهم ویژه‌ای را برای رسانه‌های جمعی و به ویژه رسانه‌های مرتبط با حوزه کتاب در افشای کتابسازی‌ها قائل شدند؛ اگرچه برخی از آنها معتقد بودند که رسانه‌ها نباید هر کتابی را معرفی و تبلیغ کنند. ضمن این‌که در این میان برخی از آنها با عنوان کتابسازی مخالفت کردند و تعبیر «محتواسازی» یا «تاریخ‌سازی» را برای آن قابل لمس‌تر دانستند. از طرفی برخی کارشناسان، ارائه تاریخ در قالب رمان را برای جامعه لازم دانسته و تاکید کردند که نیازی نیست تا همه اقشار مردم تاریخ را با متن‌های تاریخی و تخصصی مطالعه کنند که گاه روایت تاریخ در قالب رمان می‌تواند کارسازتر باشد.
| مصاحبه‌شوندگان | دلایل گسترش کتابسازی | راهکار و پیشنهادها | نکته کلیدی |
 رضا غیاث‌آبادی‌مرادی، پژوهشگر تاریخ |
رو آوردن به تاریخ تصنعی برای التیام عقب ماندن از جامعه جهانی | نقد و نظر رسانه‌های گروهی | تاریخ، فرصتی برای بیان نظریات متنوع، جدید و جنجالی |
 شروین وکیلی، دکترای جامعه‌شناسی |
نوشتن کتاب در جامعه ایرانی امری اعتبارآور، شیک و خوش‌نماست | تقویت نهادهای دانشگاهی و علمی و پیوند دادنشان با رسانه‌ها | دوختن آثار این و آن یا به اسم خود جا زدنِ |
 عسکر بهرامی، عضو هیات علمی بنیاد دایره‌المعارف بزرگ اسلامی |
مدرک‌گرایی و نیاز به ارتقا در دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی و دولتی | وزارت علوم و دیگر موسسه‌ها دانشجویان و استادان را وادار به چاپ کتاب و مقاله نکند! | مقاله‌سازی آفت پژوهش‌های علمی است |
 داریوش احمدی، پژوهشگر تاریخ ایران باستان |
رکود پژوهش‌های علمی و از میدان خارج شدن نویسندگان علم‌محور و پژوهشگر، نتیجه سطحی‌گراشدن مردم و اقتصادگرایی ناشران است | حمایت دولت از نویسندگان و ناشرانی که برای ارتقای سطح علمی و فرهنگی جامعه می‌کوشند | سرهم‌بندی حقایق تاریخی و تخیلات شخصی، با برانگیختن احساسات میهن‌دوستانه مردم |
 کلثوم غضنفری، استاد تاریخ دانشگاه تهران |
علاقه‌مند بودن برخی از مولفان به بزرگنمایی و یا تخریب چهره بعضی شخصیت‌های تاریخ باستانی ایران | تولید آثار پژوهشی قابل قبول با ایجاد مراکز تخصصی پژوهش‌های تاریخی | سهم واقعی یک مولف؛ تجزیه و تحلیل درست داده‌ها و نتیجه‌گیری بر پایه آن است |
 اصغر محمودآبادی، استاد تاریخ دانشگاه اصفهان |
بخشی از تاریخ ایران حاصل نگاه‌های متضاد مورخان یونانی قدیم است | استادان با تجربه، اهل قلم، اهل اندیشه و جامعه علمی دلسوز ما طرد نشوند | ارتقا و توانمندی علوم در کتاب‌های علوم انسانی و تاریخ |
 محمدتقی ایمان‌پور، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد |
نگاه سیاسی به گذشته، عامل تدوام جعلیات و تحریفات تاریخی | پرداختن به تاریخ با گرایش‌های علمی و آکادمیک | تاریخ‌نگاری علمی و فارغ از نگاه‌های سیاسی- ایدئولوژیک |
 محمود جعفری‌دهقی، مدیر گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران |
مشکلات فرهنگی امروز، مدرک‌گرایی و کسب امتیاز از پدیده کتابسازی است | ایجاد نشریه‌های منتقد و تشکیل مراجع تمیز دهنده آثار واقعی از آثار ساختگی | کلاهبرداری فرهنگی قابل جبران نیست! |
 بهمن نامورمطلق، معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری |
بسیاری از افراد با استفاده از روابطی که داشتند به تاسیس موسسه‌های انتشاراتی دست زدند | در برخی کشورها نهاد نقد و نقادی نقش مهمی در پالایش کتاب دارد | در چند سال گذشته به طور بی‌رویه‌ای اجازه نشر داده شده است |
 مهرداد ملک‌زاده، باستان‌شناس و پژوهشگر سازمان میراث فرهنگی |
ننوشتن متن‌های خواندنی‌تر و سهل فهم‌تر برای مخاطبان عام، عرصه را برای جولان کتابسازها خالی کرده است | یک نهاد پژوهش‌محور باید متولی جمع آوردن پژوهشگرانِ سرآمد در رشته‌های تخصصی متعدد باشد | نگاه انتقادی به انتشارات روز در زمینه تاریخ باستان، میانه، نو یا در هر زمینه علمی و فرهنگی، گویا در موسسه خانه کتاب در حال اتفاق افتادن است |
 ناصر صدقی، دانشیار تاریخ دانشکده حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز |
گسترش روزافزون تعداد دانشجویان جذب شده در مقاطع تحصیلات‌تکمیلی دانشگاه‌ها و کم‌رنگ شدن معیارهای صرفا علمی از عوامل گسترش محتواسازی است | تقویت اخلاقیات اجتماعی و علمی که مبتنی بر امانت‌داری، تعهدات علمی و اخلاقی در نزد افراد است | کتابسازی، چندان بیان‌کننده کلیت و ابعاد پدیده ایجاد نوشته‌های غیر معتبر یا کلیشه‌ای و تقلیدی نیست، موقتا از اصطلاح محتواسازی استفاده کنیم. |
 علی عادلفر، استاد تاریخ دانشگاه قزوین |
عواملی مانند تعصب قومی، نژادی، حکومتی و عوامل اقتصادی در شیوع این پدیده تاثیر داشته‌اند | نقد، راهکار اصلی کنترل کتابسازی است | کتابسازی در گذشته در اختیار مردم نبوده و سواد و ثروت برای ایجاد این پدیده بیشتر نزد حاکمان بوده است |
 بنفشه حجازی، پژوهشگر تاریخ زنان |
مفید و غیر مفید بودن یک کتاب امری نسبی است و به این بستگی دارد که آن اثر را با چه سطحی از شعور مطالعه می‌کنند |
امروزه سرقت ادبی بیشتر از کتابسازی نمود دارد | کتابسازی کلمه سرکوبگری برای نوشتن است |
 سیدصادق سجادی، معاون پژوهشی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی |
تنزل سطح تحقیق در رشته‌های علوم انسانی در کشور یکی از عوامل تولید آثار نازل است | وزارت ارشاد درباره کتاب‌هایی که برای چاپ ارسال می‌شوند با یکی دو تن از متخصصان و استادان مشورت کند | دانشگاه‌ها یکی از بزرگترین مقصران کتابسازی هستند |
 اکبر ایرانی، مدیر مرکز پژوهشی میراث مکتوب |
حاکم‌شدن جریان پوپولیستی، به ویژه در دوره قبل علت استقبال افراد از کتابسازی‌ها شده است | مراکز علمی، بخشی از مجلات علمی و پژوهشی خود را به نقد جدی آثاری که به چاپ می‌رسند، اختصاص دهند | پس از انقلاب حجم بالای دانشگاه‌ها به ویژه در دوره‌های تحصیلات تکمیلی و عدم کنترل و بازرسی‌ها باعث افزایش کتابسازی شد |
 محمود دلفانی، پژوهشگر تاریخ |
«نبود روش‌شناسی» در تاریخ‌نگاری ریشه و علت کتابسازی‌ها است | دانشگاه‌ها باید تولید فکر و روش کنند | تا زمانی که بحث کپی‌رایت در ایران حل نشود، هیچ عاملی نمی‌تواند بازدارنده کتابسازی‌ها باشد |
 قاسم تبریزی، پژوهشگر تاریخ معاصر |
نویسندگان بازاری با جعل تاریخ به پدیده کتابسازی دامن می‌زنند | در حوزه تاریخ، باید مورخان برای تشخیص پدیده کتابسازی، سندشناسان خوبی باشند | نه آمریکا و نه انگلیس اسناد مهم اطلاعاتی‌اش را منتشر نمی‌کند |
 حبیب‌اله اسماعیلی، سردبیر فصلنامه نقدکتاب تاریخ |
فضای اینترنت، تب مدرک و اقتصاد ناشر از جمله عواملی هستند که به کتابسازی دامن می‌زنند. | نقد عالمانه و نشان دادن مراجع اقتباس، مهم‌ترین اقدام است. | متاسفانه امروزه هر کسی قلم به دست می‌گیرد و در کسوت مورخ می‌خواهد تاریخ بنویسد! |
 علیرضا کمری، پژوهشگر تاریخ معاصر |
ارزان‌خواهی، آسان‌طلبی و تنوع سلیقه‌ها، تفاوت سطح دانش، نوع مطالعه و رجوع به کتاب از سوی طیف وسیعی از مردم در ایجاد روند کتابسازی مؤثر است | نخست باید دانش و علم راستین به تمامی مجال عرضه و نشر پیدا کند و دیگر آن‌که مردم و مخاطبان با آثار راستین و اصیل آشنا شوند | در فضای غالب خطابه‌های احساسی و اخبار گونه‌گونِ وقت پر کُنِ بی‌مبنا، دانش منزوی است
|
 رضا دهقانی، عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه تبریز |
فقدان تعهد و وجدان علمی برخی مولفان، ابزارهایی چون اینترنت، اقبال عمومی به تاریخ است | اجماع اهل تاریخ به مثابه خرد جمعی و متخصصان تاریخ در رازیابی یک اثر تاریخی | انتشار کتاب بیشتر مانند مقاله، فاقد فرآیند داوری است |
 جواد منصوری، مولف و پژوهشگر تاریخ معاصر |
در دوره معاصر، پهلوی‌ها برای تطهیر خود باعث ترویج کتابسازی شدند | ويراستار علمي مانع نشر مطالب غيرمستدل و غير‌مستند می‌شود | در ايران ضعف بزرگ تاريخ‌نويسی، از نبود ويراستاران علمی و قوی نشات می‌گيرد |
 فواد پورآرین، دانشیار تاریخ دانشگاه خوارزمی |
برخی جریان‌های سیاسی، رشد کتابسازی در یک موضوع تاریخی را با اهداف سیاسی دنبال می‌کنند |
تالیف تاریخ باید بدون دخالت دیدگاه سیاسی باشد | کتاب می‌تواند یک وسیله تزویر در دست داعش یا وسیله‌ای مفید در دست دانشمندان مصلح باشد |
 شهرام یوسفی‌فر، معاون اسناد کتابخانه ملی |
مولفان بازاری با بهره‌گیری از عطش جامعه، کتاب‌های رنگارنگ تاریخی را روانه بازار کتاب می‌کنند | اعمال سیاست‌هایی در حوزه نقد کتاب، از طرفی با بالا بردن شعور تاریخی جامعه، امکان تشخیص کتاب‌های خوب و مفید را می‌توان فراهم کرد | بازار نشر شاهد انتشار برخی کتابها است که فاقد رسالت اجتماعی است |
 صفاءالدین تبرائیان، پژوهشگر تاریخ موسسه مطالعات تاریخ معاصر |
سوء‌استفاده از بی‌دانشی جامعه و کسب منافع مادی از سوی به اصطلاح مولفان باعث سورچرانی در تاریخ شده است | اهل تاریخ با تکیه بر پژوهش و اسناد تاریخ را تالیف کنند | قلم‌زدن‌های بی‌ثمر سبب پدید آوردن یک نوع تاریخ سرکاری می‌شود |
 غلامرضا امیرخانی، معاون سازمان اسناد و کتابخانه ملی |
حکایت عثمان هجویری، عالم قرن پنجم هجری حاکی از ردپای طولانی کتابسازی در تاریخ است | موثرترين راه جلوگيری از كتابسازي، تلاش برای توليد هر چه بيشتر آثار بديع و افكار جديد است. | مورخان ایرانی در حوزه مطالعات دوره تیموری نقش چندانی ندارند. |
 هدایتالله بهبودی، کارشناس تاریخ |
بیشتر این کتابسازی‌ها با سواری گرفتن از موج‌های مقطعی خودنمایی می‌کنند | تا زمانی که این نوع کتابها مشتری دارد، کتابسازان هم حضور خود را به حوزه نشر تحمیل خواهند کرد | کتابسازی با سر هم‌بندی خرده مطالب، خرده خاطرات یا بعضا با خرده خیال‌ها تولید می‌شود |
 رسول خیراندیش، عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه شیراز |
توسعه بسیار سریع تحصیلات تکمیلی و ضرورت نوشتن پایان‌نامه یا مقاله توسط دانشجویان موجب شده نظارت اندکی در این زمینه وجود داشته باشد | شبکه‌های اطلاع‌رسانی دانشگاهی باید به اندازه‌ای قوی شود تا نخست از عنوان‌های تکراری جلوگیری و در ثانی راه برای هر نوع کپی‌رایت، سرقت ادبی و کتابسازی گرفته شود | برخی افراد جامعه نیاز به دانستن تاریخ در قالب رمان دارند |
 اللهیار خلعتبری، استاد گروه تاریخ دانشگاه شهیدبهشتی |
تا پیش از انقلاب معدود افرادی میدان‌دار تحریف تاریخ بودند و امروزه تعداد افرادی که به تحریف تاریخ می‌پردازند، بی‌شمارند! | وزارت ارشاد در انتشار کتاب‌های حوزه تاریخ از نظر متخصصان این رشته استفاده کند و این کتابها را با نظر مورخان و پژوهشگران به عرصه چاپ بسپارد | دیر زمانی نوشتن کتاب نشانه دانش و البته در شمار ابرارزش‌ها بود |
 میزگرد نخست/ غلامرضا عزیزی، مسعود کوهستانی‌نژاد، مسعود طاهر احمدی |
عزیزی: تحریف عامدانه تاریخ و انتشار کتاب‌های پرطرفدار سرگرم‌کننده را می‌توان از عوامل کتابسازی دانست | طاهراحمدی: در دوره پهلوی اول برخی مطالب تاریخی به درستی تبیین نشده و چیزهایی با هم خلط شده‌اند | کوهستانی‌نژاد: برخی کتابسازها مردم را با تاریخ آشنا کردند! |
 میزگرد دوم/ غلامرضا عزیزی، مسعود کوهستانی‌نژاد، مسعود طاهر احمدی |
عزیزی: نمی‌توانیم بگويم کتاب‌های سندی را به خاطر گزینشی بودن قبول نداریم، معلوم است که این اسناد و کتابها گزینشی است | کوهستانی‌نژاد: برای درک درستی اسناد می‌توان به سازمان اسناد ملی ایران مراجعه کرد، زیرا دسترسی به اسناد وجود دارد | عزیزی: زمانی گزینش به معنای سانسور به کار می‌رود؛ اگر منظور این است من با آن مواجه نشدم؛ یعنی در این سال‌هایی که در حوزه اسناد هستم این مورد را ندیدم |
 میزگرد سوم/ غلامرضا عزیزی، مسعود کوهستانی‌نژاد، مسعود طاهر احمدی |
عزیزی: بنده بيان مطالب عوام‌پسندانه، شلوغ‌نمایی و از هر دری سخنی گفتن حتی پرداختن به زندگی خصوصی مبتنی بر شايعه را کتابسازی نمی‌دانم | کوهستانی‌نژاد: بدیهی است تعبیر «کتابسازی» یک تعبیر شخصی بوده و ممکن است از سوی نقاد و یا منتقد دیگر پذیرفته نشود | اگر هراسی از نقد و نقادی نداریم اولا آن 99/9 درصد از کارهای انجام شده در بخش دولتی را مورد اندکی عنایت قرار دهیم و سپس آن یک دهم درصدی را که از سوی بخش خصوصی انجام شده له کرده و نویسندگانش را اعدام کنیم؛ به این بهانه که چرا کتابسازی کرده‌اید؟! |
میزگرد سوژه کتابسازی با تمرکز بر این پدیده در دوره پهلوی و دوران انقلاب اسلامی به ویژه در 10 سال نخست آن که انتشار خاطرات رجال سیاسی بازار خاصی داشت، برگزار شد. در این میان غلامرضا عزیزی از کتاب‌های انتشار یافته در کتابخانه ملی با تکیه بر اسناد دفاع کرد و مسعود کوهستانی‌نژاد و محمود طاهراحمدی که خود از اسناد آرشیو ملی در پژوهش‌های‌شان بهره بردند، از این دسته کتابها حمایت کردند.
اما آن‌چه در این میان چالش‌برانگیز بود و سه کارشناس بر آن توافق‌نظر نداشتند حوزه تاریخ شفاهی بود که کوهستانی‌نژاد معتقد بود، مراکز دولتی دست‌اندرکار تاریخ شفاهی باید به برخی ابهامات و خاطره‌سازی‌ها در حوزه تاریخ معاصر پاسخ دهند و با نقد این آثار از گسترش آنها جلوگیری شود. طاهراحمدی نیز بر این باور بود که در تاریخ شفاهی برخی رویدادهای سال‌های نخست انقلاب که با نگاه ایدئولوژیک تدوین شده، بعضی چهره‌های فعال سانسور شده‌اند که این حذف به نفع تاریخ معاصر ما نیست.
در پایان نیز دو کارشناس آزاد حاضر در میزگرد معتقد بودند که سهم ناشران دولتی در حوزه تاریخ بیش از تعداد اندک ناشران خصوصی است و با این حال هر سه کارشناس، نقد آثار تولید شده را مهم‌ترین راهکار کنترل کتابسازی دانستند.
نظر شما