به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست «آئین عاشورایی زنان در بروجرد» با سخنرانی غلامرضا عزیزی در اندیشگاه کتابخانه ملی در قالب برنامه‌های ماهانه انجمن زنان پژوهشگر تاریخ دوشنبه برگزار شد.
 
بروجرد در آئینه اسناد و شواهد تاریخی

عزیزی با استناد به کتاب «البلدان» گفت: شهرستان بروجرد، با مرکزیت شهر بروجرد، یکی از شهرستان‌های استان لرستان است. گرچه برخی نویسندگان معاصر قدمت شهر را به دوران قبل از اسلام می‌رسانند اما دست کم می‌دانیم که بیشتر نویسندگان دوران اولیه اسلامی اعم از سیاحان، مورخان و جغرافی‌نویسان، از جمله اصطخری، جیهانی و ابن‌حوقل، در نوشته‌های خود، از بروجرد یاد کرده و آن را شهری بزرگ، آباد و حاصلخیز خوانده‌اند. بر اساس گواهی‌ها و شواهد تاریخی اینچنین به نظر می‌رسد که ترقی و پیشرفت بروجرد به عنوان یک‌ شهر، از قرن سوم هجری آغاز شد. به‌ویژه از زمانی که «حمویة» یا «حمولة بن علی»، وزیر مشهور خاندان «ابی‌دلف» در بروجرد مستقر شد و (پیش از 226 ه.ق) مسجدی ساخت. البته نخستین اشاره به بروجرد در 290 ه.ق در مختصر کتاب «البلدان» ابن‌فقیه آمده است.
 
وی با اشاره به آثاری که درباره شیوه خاص عزاداری در بروجرد نوشته شده، افزود: اکثریت قریب به اتفاق مردم این شهرستان مسلمان و شیعه دوازده‌ امامی‌ هستند و همچون بیشتر هم‌میهنان خویش عاشق خاندان عصمت و طهارت. امری که ظهور و بروز آن را به طور مشخص می‌توان در ماه محرم دید به گونه‌ای که در دهه اول این ماه، بروجرد میهمانان زیادی را به خود جلب می‌کند که مشتاق دیدن و مشارکت در مراسم محلی دهه اول محرم به‌ویژه تاسوعا و عاشورا هستند. بیشتر آثاری که درباره بروجرد نوشته شده (کتاب، مقاله چاپی، گزارش و مقاله اینترنتی) به برگزاری آئین‌های محرم در بروجرد اشاره کرده‌اند. مراسمی که نقاط مشترک فراوانی با مراسم دیگر عاشقان و پیروان اهل بیت(ع) دارد که البته گاه با اندک تفاوت‌هایی انجام می‌شود. نکته مهم و مودر توجه در بحث امروز، مشارکت فعال زنان و دختران بروجردی در عزاداری‌های محرم و صفر است به گونه‌ای که برخی از این مراسم را به «کاملا زنانه» یا «بیشتر زنانه» تبدیل کرده است.
 
مدیر پژوهشکده سازمان اسناد آرشیو ملی اظهار کرد: مهم‌ترین مراسم محرم و صفر در بروجرد که می‌توان از آن‌ها یاد کرد عبارتند از تکیه‌بندی یا چادر زنی (در حیاط  خانه یا در پیاده‌روی خیابان و یا به صورت خیمه‌های سایبانی بزرگ و دایره‌مانند در حیاط مساجد، حسینیه‌ها و خانه‌های مهم)، سینه‌زنی و زنجیرزنی، علامت‌(عَلَم)گیری، تعزیه، کتل‌بندی، آتش‌زدن خیمه‌ها، خَره‌گیری روز عاشورا، شام غریبان، قمه‌زنی و تیغ‌زنی، سقاخانه‌ها و چهل منبر. اما یکی از ویژگی‌های مهم در بروجرد مشارکت بانوان در اجرای مراسم است که در بعضی از آن‌ها همپای مردان به انجام عزاداری می‌پردازند؛ مانند شرکت در مراسم شام غریبان در غروب عاشورا، برپا کردن سقاخانه در دهه اول محرم و برگزاری برخی مراسم‌های خاص زنانه مانند آیین چهل‌منبر در غروب تاسوعا مشارکت و فعالیت بیشتر و حتی برپایی روضه‌خوانی ماه‌های محرم و صفر را به مراسمی اختصاصی تبدیل کرده است.
 
برپا کردن سقاخانه در بروجرد
 
عزیزی با تشریح سقاخانه در بروجرد بیان کرد: در معماری سنتی ایرانی، سقاخانه به فضای کوچکی در معابر عمومی گفته می‌شد که اهالی و کسبه برای دسترسی رهگذران تشنه به آب سالم درست می‌کردند. سقاخانه معمولا ظروف سنگی بزرگی بود که آب آشامیدنی را در آن می‌ریختند و پیاله‌هایی با زنجیر به آنها بسته می‌شد. سقاخانه‌ در ابتدا بیشتر جنبه خدماتی داشت و بانی آن بیشتر به منظور ثواب بردن، به ساخت و نگهداری آن اقدام می‌کردند برخی سقاخانه‌‌ها دائم بودند و برخی دیگر در زمان‌های خاص به‌ویژه هنگام عزاداری محرم برپا می‌شدند. بعدها کسانی به قصد و نیت نذر و نیاز شمع‌هایی را در سقاخانه‌ها روشن کردند.
 
وی درباره برپایی تکیه عنوان کرد: یکی از مراسم مذهبی ویژه دهه اول ماه محرم در شهر بروجرد و مناطق اطراف آن برپایی تکیه‌های عزاداری در خانه‌هاست که به آن‌ها سقاخانه گفته می‌شود. پیش از فرا رسیدن ماه محرم، برخی خانواده‌های بروجردی، یک یا چند اتاق بزرگ از منزل خود را سراسر با پارچه مشکی می‌پوشانند آن را مکان عزاداری و سوگواری حضرت سیدالشهدا (ع) قرار می‌دهند. رسم بر این است که از نخستین شب محرم تا بعد از تاسوعا و عاشورا هر شب در بسیاری از منازل بروجرد این سقاخانه‌ها دائر است. در این سقاخانه‌ها، منبری به یاد منبر سیدالشهدا در گوشه‌ای از اتاق رو به قبله گذاشته می‌شود و هر پله از منبر را با انواع چراغ و گاه شمع آذین‌بندی می‌کنند. این چراغ‌ها و شمع‌ها تا پایان دهه محرم روشن می‌مانند و اگر صاحبخانه نذری داشته باشد این سقاخانه را تا پایان ماه صفر حفظ می‌کند.

این سندپژوه گفت: بیشتر منازل دارای یک اتاق مشترک برای زنان و مردان هستند، اما در خانه‌های بزرگتر و یا سقاخانه‌های پر مخاطب، فضای زنان را مردان جدا می‌کنند. برخی به دلیل نقش بانوان در راه‌اندازی سقاخانه، كه نام آنها را تكايای خانگی ويژه بانوان گذاشته‌اند. دیوارهای سقاخانه را با تصاویر امامان و آیات قرآن و پرچم‌های امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) و پارچه‌ها و تصاويری از اماكن و سوره‌های قرآنی و شمايل ائمه(ع) و دیگر شمایل مذهبی منقش می‌کنند. این کار را در برخی مساجد و حسینیه‌ها هم انجام می‌دهند. بر منبر چوبی که در بالای این اتاق‌ها قرار می‌دهند تعداد زیادی چراغ به احترام و یادبود امام حسین (ع) و یارانش روشن می‌ماند.
 
عزیزی با استناد به سخنان زنده‌یاد آیتی ادامه داد: در گذشته بیشتر از چراغ‌های نفتی رنگی (لمپا) و گردسوز  استفاده می‌کردند که اکنون هم از همان چراغ‌های نفتی در کنار چراغ‌های برقی (چراغ خواب) استفاده می‌شود. برخی گفته‌اند گذاشتن شمع در هر پله از منبر به یاد غربت و غریبی سیدالشهدا است اما به نظر زنده‌یاد استاد آیتی «فلسفه سقاخانه همان منبری بود که امام روی آن به سخنرانی می‌پرداخت و مردم بروجرد در سَقاخانه‌هایشان منبر را می‌گذاشتند و به جای امام به صورت نمادین چراغ نورانی می‌گذاشتند و آن را با پارچه سیاه و... مزین می‌کردند.»
 
وی اظهار کرد: استفاده از قنداقه حضرت علی‌اصغر(ع) به عنوان باب‌الحوائج یکی دیگر از مراسم معمول در این ایام است و این قنداقه در اغلب سقاخانه‌های بروجرد وجود دارد. گروهی با ریختن نذورات بر سر این قنداقه‎ها که در گوشه‎ای از سقاخانه‌ها جای گرفته است، حاجات خود را از خداوند متعال طلب کرده و کودک 6 ماهه امام حسین(ع) را شافع برآورده شدن آن‌ها قرار می‎دهند. همچنین در کنار برخی سقاخانه‌ها نمادی از به دست بریده ابوالفضل وجود دارد.
 
این مدیر پژوهشکده اسناد سازمان آرشیو ملی بیان کرد: با غروب آفتاب در خانه‌ها را باز می‌گذارند و معمولا با روشن کردن چراغ و آویختن پرچمی سیاه یا سبز، باز بودن سقاخانه را نشان می‌دهند. البته اخیرا برخی از خانواده‌ها سقاخانه‌های خود را بعد از ظهر باز می‌کنند. برای ورود به سقاخانه‌ها نیاز به دعوت نیست و عزاداران با مشاهده پرچم سیاه رنگ و چراغ روشن بر در منازل وارد سقاخانه می‌شوند و در مراسم عزاداری و روضه‌خوانی شرکت می‌کنند. در ورودی بسیاری از خانه‌هایی که سقاخانه در آنها برپا است، پرچم «به مجلس عزای امام حسین(ع) خوش آمدید» نصب شده است.
 
عزیزی درباره حضور زنان در سقاخانه‌های شهر بروجرد عنوان کرد: منازلی که سقاخانه در آنها برپا است، در ساعاتی از روز پذیرای عزاداران ابا عبدالله الحسین(ع) هستند که البته بخش حداکثری مراجعه‌کنندگان به سقاخانه‎ها را جامعه بانوان تشکیل می‎دهند. اقشار مختلف مردم در قالب گروه‌های کوچک و بزرگ و با فرستادن صلوات و یا خواندن اشعاری گروهی در مدح امام حسین (ع) در کوچه پس کوچه‌های شهر به راه می‌افتند و با عنوان میهمان از این سقاخانه به آن سقاخانه می‌روند. زنان نیز همراه با مردان خانواده یا به صورت گروه‌های زنانه به سقاخانه می‌روند و تا پاسی از شب این مراسم ادامه دارد.
 
وی افزود: در بدو ورود به اتاقی که سقاخانه را تشکیل می‌دهد ابتدا به جای سلام رسم است بگویند:«بر قاتلان سید الشهدا لعنت». میزبان و یا دیگر میهمانان حاضر نیز در پاسخ می‌گویند: «بیش باد!» سپس شعرهایی در مدح شهدای کربلا خوانده می‌شود و معمولا سینه زنی نیز انجام می‌شود و از محضر الهی برای شفای بیماران، گشایش کار حاضران و برآوردن حاجات میزبان درخواست می‌کنند. صاحب‌خانه نیز با چای، شیر، شربت، میوه، شیرینی و مانند آن از میهمانان پذیرایی می‌کند. هر از چند گاهی نیز که سکوت بر مجلس حکم‌فرما می‌شود یکی از حضار با صدای بلند می‌گوید: سر حسین [بلند بگو] یا حسین! و جمعیت نیز یک‌صدا می‌گویند: یا حسین
 
این سندپژوه با اشاره به سقاخانه‌گردی زنان اظهار کرد: بسیاری از مردم نذر می‌کنند که در صورت برآورده شدن حاجاتشان خدمتی به سقاخانه کنند و معمولا پارچه سیاه، چراغ و یا چای و شکر شربت و قند سقاخانه تا حدی از این راه تامین می‌شود. به هنگام خروج نیز رسم است بگویند: «اجرتان با سید الشهدا !» و بعد به سقاخانه دیگری بروند و این کار معمولا تا نیمه شب ادامه دارد. البته هرچند در سال‌های اخیر از تعداد سقاخانه‌ها کاسته شده و یا مردم بیشتر با ورود به سقاخانه به دیدن دوستان قدیمی و گفتگو با آنان می‌پردازند اما هنوز هم این رسم از مهم‌ترین رسوم اجتماعی بروجردی‌هاست.
 
عزیزی درباره به ثیت رسیدن آئین سقاخانه بروجرد بیان کرد: برخلاف تکیه‌های عمومی که در مساجد، حسینیه‌ها و یا به‌صورت موقت در سطح معابر ایجاد می‌شوند، سقاخانه‌ها بیشتر در منازل شخصی افراد برپا می‌شوند. همچنین تکیه‌ها بیشتر پایگاهی برای جمع شدن هیئت‌های عزاداری هستند اما سقاخانه‌ها چنین نقشی ندارند. آئین سقاخانه بروجرد در دی‌ماه ۱۳۹۱ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت ملی رسید.
 
وی عنوان کرد: یکی از آئین‌های عاشورایی در بروجرد نذر کردن چراغ برای سقاخانه‌هاست. معمولا حاجتمندان چراغی را با اجازه صاحبخانه برمی‌دارند و نذر می‌کنند که با برآورده شدن حاجاتشان تعداد بیشتری چراغ برای سقاخانه بیاورند. از جمله سقاخانه‌های معروف بروجرد سقاخانه حضرت ابوالفضل العباس است که در یکی از مناطق قدیمی بروجرد واقع شده که برخلاف دیگر سقاخانه‌ها در طول سال دایر است، اما در ماه محرم و صفر در این سقاخانه صدها چراغ نفت‌سوز روشن می‌شود. در بعدازظهر عاشورا هزاران حاجتمند در مقابل سقاخانه جمع می‌شوند و با گرفتن یک چراغ نیت می‌کنند که اگر تا محرم سال بعد حاجت بگیرند یک چراغ دیگر بخرند و آن را برای سقاخانه بیاورند.
 
این مدیر پژوهشکده اسناد سازمان آرشیو ملی بیان کرد: یکی دیگر از خانه‌های شهر که هر ساله محل دایر کردن سقاخانه بوده خانه مرحوم آیت‌الله بروجردی است که به خانه «آقا» مشهور است. صبح عاشورا برخی از حاجتمندان برای گرفتن حاجت به عنوان نذری یک لیوان یا استکان را داخل حوض بزرگ وسط خانه آیت‌الله بروجردی می‌اندازند و دیگر حاجتمندان نیز به نیت گرفتن حاجت خود این وسایل را برمی‌دارند تا سال دیگر با گرفتن حاجت خود چندین استکان، لیوان یا شمع را به مراسم عزاداری برپا شده در این خانه هدیه کنند. شبیه این مراسم نیز در منزل مرحوم آیت‌الله العظمی مواهبی مشهور به آقا بزرگ انجام می‌شود.
 
تشریح وجه تسمیه آیین چهل‌منبر
 
عزیزی در تشریح وجه تسمیه آیین چهل‌منبر گفت: دختران و زنان بروجردی در بعدازظهر تاسوعا، اندوهگین و محزون و امیدوار به فضل الهی، با نیت قرار دادن چهل شمع به خانه‌هایی می‌روند که در آنها محلی را برای انجام این امر مهیا کرده‌اند. هر چند گفته شده که به هر یک از این سینی‌ها به علت آنکه منبر سقاخانه به خانه ارزش معنوی داده، منبر گفته می‌شود، اما در واقع این مراسم که به «چهل‌منبر» معروف است به یاد و نیت چهل جایگاه کاروان عاشورا برپا می‌شود؛ چهل جایگاه و منزلگاه که کاروان ایستاد و حضرت زینب (س) چهل بار منبر رفت و هر بار، با خطابه‌های خود، وجدان‌های خفته را بیدار کرد و می‌کند.
 
وی با اشاره به حضور مردان در مراسمی زنانه ادامه داد: معمولا افرادی که نذر چهل منبر دارند روزه سکوت می‌گیرند و تا پایان روشن کردن شمع چهلم، با کسی صحبت نمی‌کنند و به ذکر ادعیه و صلوات می‌پردازند. این افراد در هر منبر یک نقل می‌گذارند و هفت صلوات می‌فرستند و از حضرت ابوالفضل درخواست می‌کنند واسطه و وسیله شفاعت حاجتشان شود و در صورت برآورده شدن حاجت با روشن کردن چهل شمع در سال بعد ادای دین کنند. در آخرین منبر قند، نُقل یا چیز دیگری را بر‌می‌دارند. بسیاری از اعضای این گروه‌ها را دختران جوان و مجرد تشکیل می‌دهند. بیشتر این افراد چادر به سر کرده و با روبند و بدون کفش به انجام این مراسم می‌پردازند. در سال‌های اخیر تعداد مردان و پسران جوان شرکت‌کننده در این مراسم رو به فزونی است و اینان نیز با پای برهنه و حتی در برخی موارد دیده شده که با انداختن نقاب این مراسم را برگزار می‌کنند.
 
روضه‌خوانی از محله باغ‌دختران و محله پشت‌بازار
 
این سندپژوه اظهار کرد: یکی دیگر از برنامه‌های مذهبی در بروجرد برپایی روضه است که در خانه‌ها و برخی مساجد برگزار می‌شود و میزبان ضمن پذیرایی از میهمانان ترتیب حضور مبلغان مذهبی و نوحه‌خوانان را نیز می‌دهد. این مراسم که در طول سال نیز با تفاوت‌هایی انجام می‌شود در دو ماه محرم و صفر با توجه به نذر بانی آن معمولا 10 روزه (و گاه کمتر یا بیشتر) است. زنان و دختران مخاطبان اصلی مراسم روضه هستند به نحوی که بیشتر به صورت گروهی و در کوچه پس کوچه‌های شهر به راه افتاده و از یک مجلس روضه به مجلس دیگر می‌روند.
 
عزیزی ادامه داد: روضه عمدتا در ساعات عصر (از 3 تا مغرب) و بعضا صبح برپا می‌شود. منازلی که در آن‌ها روضه برگزار می‌شود معمولا با آویختن پرچم، بازگذاشتن در و پخش نوحه و نوا‌های مذهبی و مصیبت، مشخص می‌شود. در برگزاری روضه ماه محرم، معمولا اهل خانه یکی از اتاق‌های منزل را سیاهپوش می‌کنند.

وی افزود: در دهه آخر ماه صفر همه روزه مراسم روضه‌خوانی به صورت صبح و عصردر امامزاده قاسم (ع) و امامزاده جعفر(ع) بروجرد برگزار می‌شود. همچون مراسم چهل منبر، گفته شده که برپایی روضه ماه محرم در خرم‌آباد نیز متاثر از حضور بانوان بروجردی در آن شهر است که در گذشته از محله باغ‌دختران و محله پشت‌بازار شروع شد و به‌تدریج روضه گرفتن در خرم‌آباد به یک فرهنگ تبدیل شده است.