به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، مراسم اهدای دومین «جایزه تهران‌پژوهی» با حضور احمد مسجدجامعی، عضو شورای اسلامی شهر تهران، دکتر ناصر تکمیل‌همایون، عضو هیات علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و علوم انسانی، برزین ضرغامی، رئیس سازمان فرهنگ و ارشاد استان تهران، مهرشاد کاظمی، مدیرکل اداره فرهنگ و ارشاد شهرستان تهران، رجبعلی خسروآبادی، مدیر کل میراث فرهنگی و گردشگری تهران و عیسی علیزاده، رئیس سازمان زیباسازی شهرداری تهران یکشنبه ششم دی‌ماه در دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی راهبردی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد. سهیل محمودی، شاعر  اجرای این مراسم را به عهده داشت.

افزایش دانش تهران‌پژوهی با تهران‌گردی

مسجدجامعی گفت: جایزه تهران سابقه نسبتا طولانی دارد. زمانی‌که بنده در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی افتخار خدمتگزاری داشتم اداره کل ارشاد اسلامی نشریه‌ای به نام تهران منتشر می‌کرد و بسیاری از دوستان تهران‌پژوه حول محور این نشریه جمع شده و یک فضای گفت‌وگو میان علاقه‌مندان، متخصصان و مدیران را به نوعی مدیریت می‌کردند. بنابراین برای کار در سطح شهری مانند تهران فضای گفت‌وگو نیاز است، زیرا نه مدیران به‌تنهایی می‌توانند کاری انجام بدهند و نه نظریه‌پردازان، معماران، شهرسازان و نه حتی صاحبان سرمایه. در پیوند میان این افراد است که می‌توان تهران را به درستی اداره و مدیریت کرد.
 
وی افزود: فردی می‌تواند در حوزه شهری قدم نخست را بردارد که ایجاد دانایی می‌کند و فهم را بالا می‌برد. ما در حوزه فعالیت خودمان در طول آن سال‌ها احساس می‌کردیم که دانش تهران‌شناسی باید افزایش یابد. به عبارتی باید ابتدا به این برسیم که این موضوع ارزشمند است و اگر به ارزش آن پی ببریم آن‌وقت صاحبان سرمایه تمایل به سرمایه‌گذاری پیدا می‌کنند.
 
این عضو شورای اسلامی شهر تهران عنوان کرد: در میان معماران، مدیران و نظریه‌پردازان حضور رسانه نیز لازم است تا بتوانند فضای گفت‌وگو را در جمع ایجاد کنند. حال در نظر بگیرید که فضا و شکل‌گیری تهران مبنای گفت‌وگویی داشته، با این نگاه زمانی‌که قدیمی‌ترین فضاهای باقی مانده تهران را مشاهده کنید، متوجه می‌شوید چه‌قدر صمیمیت در این شهر موج می‌زده و هر کس می‌توانسته جایگاه خودش را کسب کند.
 
مسجدجامعی اظهار کرد: هدف من در تهران‌گردی‌ها این است که دانش تهران‌شناسی را بالا ببرم به عبارتی مسائل شهر را از سایه به آفتاب بیاورم و بگوییم ببینید چه‌قدر ارزش‌های نهفته در گوشه و کنار آن وجود دارد و شهر ما تنها مترو، خط اتوبوس، برج و‌ آسمان‌خراش نیست، تهران روح دارد و تنها تن و کالبد نیست و جانش در فضا و انسان‌های بزرگی که در گوشه گوشه آن تلاش می‌کنند، پراکنده شده است. پیشینه تهران مبتنی بر فرهنگ و روح انسانی آن است.

وی بیان کرد: تفاوتی که در پیشینه شهر تهران وجود دارد اعتنا بر علم، عقل و آموزه‌های دینی است. اگر بخواهیم در سطح تهران اقدام موثری انجام بدهیم، باید درباره سطح علم و عقل کار کنیم. اینجاست که دانش و پژوهش نقش ویژه‌ای ایفا می‌کند. بر همین اساس ما در گذشته از یک بولتن کوچک آغاز کردیم تا اصحاب فکر، فرهنگ، هنر، تدبیر، مدیریت و سرمایه با هم گفت‌وگو کنند. گفت‌وگویی که ریشه و زمینه حفظ سنت و فرهنگ اصیل تهران است.

این تهران‌پژوه ادامه داد: اگر در این میان خانه اتحادیه خریده می‌شود به این دلیل است که گروه تهران‌گردی این خانه را می‌بینند و عکاسان همراه گروه از این فضا عکاسی می‌کنند و عکس‌های آنها در رسانه‌ها انعکاس پیدا کرده و خبرنگاران با توجه به فضایی که عکس‌ها به تصویر کشیده به شرح و بسط اهمیت خانه می‌پردازند و یک موج اجتماعی شکل می‌گیرد. موجی که در کنار آن مطالبی که بیشتر جنبه تفننی و ژست‌انگاری در رسانه‌ها دارد را کنار می‌زند و میراث گران‌قدر تهران جلوه می‌کند. بنابراین فشار اجتماعی زمینه‌ساز می‌شود و آن دانش به کمک می‌آید و در نتیجه شهرداری به عرصه آمده و این میراث را در اختیار می‌گیرد.
 
محله یهودیان اودلاجان سنخیتی با گتوهای اروپایی ندارد

تکمیل‌همایون یکی دیگر از سخنرانان این نشست گفت: نخستین پژوهشگری که به شکل علمی و امروزی درباره تهران به تحقیق پرداخت مرحوم حسین کریمان بود که باید یادش را زنده نگه داریم. از آن طرف کسی که به شکل شفاهی و بدون سند از تهران سخن راند، زنده‌یاد جعفر شهری بود که وقتی آثار وی را مطالعه می‌کنیم شاید آثارش اطلاعات و سبک غربی نداشته باشد اما از آن مطالب بسیار می‌آموزیم. شهری در تالیف کتاب‌هایش اطلاعات خوبی به ما می‌دهد. مولفی که برای تالیف درباره تهران زحمت بسیاری کشید.
 
این عضو هیات علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و علوم انسانی افزود: چند سالی است که زیرنظر سیدمحمدکاظم موسوی بجنوردی چند مجلد از دایره‌المعارف تهران تالیف شده که باید گفت حتی در فرنگستان نیز مجموعه‌ای با این شکل و شمایل انجام نشده است. از منظر شوق تهران‌گردی و تهران‌پژوهی هر جمعه با احمد مسجدجامعی سروکار داریم که البته باید گفت خاندان مسجدجامعی در کل به تهران علاقه‌مندی بسیاری نشان دادند.
 
وی عنوان کرد: بنده نیز در کنار این بزرگان کارهای کوچکی در عرصه تهران‌پژوهی انجام داده و دوست دارم تا چند صباحی که زنده هستم بتوانم پژوهشی دقیق درباره «نخستین هسته تهران» را هم به معنای باستان‌شناسی و هم تاریخی و جامعه‌شناسی در تهران قبل از اینکه خلافه ناصری شود، به سرانجام برسانم. یک مجلد آن با عنوان «اودلاجان» منتشر شده و در کنار آن کتاب دیگری را نیز به تحقیقی درباره این محله اختصاص دادم که در آن تالیف محله یهودیان در اودلاجان توجه مرا به خود جلب کرد و در این تحقیق نه چندان وسیع به نتایج ویژه‌ای رسیدم.
 
تکمیل‌همایون اظهار کرد: مستشرقان از محله کلیمیان در اودلاجان با عنوان «گتو» نام بردند و ما تا به حال به معنای این واژه فکر نکردیم. حتی زمانی که زنده‌یاد «حبیب لوی» در تهران کتاب‌هایش را منتشر کرد از این منطقه در اودلاجان با عنوان محله یهودیان یا محله کلیمیان نام برده شده اما زمانی که آمریکا رفته و سه جلد کتاب چاپ شده در ایران را به طور خلاصه در یک کتاب به چاپ رسانده و از اصطلاح «گتو» استفاده کرده است! معلوم نیست این تغییر به دلیل فشار خارجی بوده یا مسائل دیگری در میان است.
 
وی با اشاره به سابقه «گتو» در اروپا بیان کرد: این اصطلاح در قرن پانزدهم و شانزدهم در اروپا وجود داشته و به محله‌ای اطلاق می‌شد که در اطراف آن حصار وجود داشت و تنها یک در برای آن در نظر گرفته شده و در عین اینکه هنگام شب ساعاتی برای منع ورود و خروج آنها تعیین شده بود. از طرفی روزهای یکشنبه که زمان تعطیلی مسیحیان است، آنها نمی‌توانستند از گتو بیرون بیایند. همچنین زمانی که جمعیت آنها افزایش می‌یافته حق نداشتند زمینی بیرون از گتو خریداری کنند، ناچار بودند در همان‌جا زمین را بِکنند و اتاقکی را تعبیه و در آنجا به زندگی بپردازند. این در حالی بود که برخی مواقع گتو مورد حمله هم قرار می‌گرفت و گاه منجر به نابودی آن به ویژه در لهستان و روسیه می‌شد که در کتاب «ویلون زن روی بام» اثر شولم علیخم به چگونگی حمله به گتوها پرداخته شده است.
 
این تهران‌پژوه گفت: در تحقیق درباره نحوه حضور و زندگی یهودیان در ایران دریافتم که نوع اقامت و معاشرت آنها بسیار متفاوت با اروپا است و اطلاق اصطلاح «گتو» سنخیتی ندارد. دلیل من شیوه زندگی آنها در اودلاجان و محله کلیمیان است. در محله کلیمیان تهران، آنها بدون هیچ تمایزی در کنار مسلمانان زندگی کردند. حتی در محله‌های غیر یهودی‌نشین نیز آنها در کنار مسلمانان بدون هیچ حصاری اقامت داشتند. ضمن اینکه محله اودلاجان از شش طریق به بیرون راه دارد و حصاری نیز اطراف آن تعبیه نشده و از طرفی محدودیتی در ورود و خروج به محله وجود ندارد. در اودلاجان آیت‌الله شربیانی از آنجا که زبان عبری می‌دانسته در کنار کلیمیان تورات می‌خوانده است، ضمن اینکه آیت‌الله بهبهانی و آیت‌الله مدرس نیز در این منطقه سکونت داشتند. بنابراین تعادل فرهنگی که میان افراد ساکن در محله اودلاجان بوده در هیچ جای دنیا قابل مشاهده نیست.
 
تکمیل‌همایون با انتقاد از مسائلی که برای اودلاجان روی داده، عنوان کرد: آنچه متاسفانه امروز دل مرا می‌سوزاند نگرانی برای تاریخی است که در این محله قدیمی و فرهنگی تهران خوابیده و هر خشت آن معناهای فراوانی دارد و باید دید در حال حاضر به چه روزی افتاده است؟! خانه‌هایی که روزگاری بطن تعادل فرهنگی مردم تهران بود، امروز مامن معتادان شده و به شیره‌کش‌خانه تبدیل شده است. این در حالی است که در اروپا محله‌های قدیمی با رسیدگی مسئولان شهر به مکانی برای بازدید گردشگران تبدیل شده و درآمدزایی بسیاری نیز برای آنها به همراه دارد.

لزوم پژوهش‌های بنیادی و کاربردی درباره تهران

مهرشاد کاظمی، مدیرکل اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان تهران در بخش دیگری از این مراسم گفت: این اداره بنا بر وظایف فرهنگی خود و در راستای توسعه و گسترش فعالیت‌های پژوهشی، در هفته پژوهش سال 92، تصمیم گرفت که برای نخستین‌بار آیین‌های هفته پژوهش سال مذکور را به موضوع تهران‌پژوهی، یعنی به تحقیق درباره مسائل فرهنگی، اجتماعی و تاریخی حوزه ماموریت خود که شهرستان تهران است، اختصاص دهد.

وی افزود: از آنجا که حوزه نفوذ فرهنگی تهران بسی گسترده‌تر از محدوده جغرافیایی آن است، لذا با صلاحدید اداره کل استان تهران، قرار بر این شد که شهرستان‌های استان تهران نیز علاوه برپایی هفته پژوهش در حوزه ماموریت اداری خود، در مراسم تجلیل از تهران‌پژوهانی که در اداره کل استان برگزار شد، سهیم و شریک باشند. بر همین اساس در تمهید مقدمات مراسم هفته پژوهش سال 94 از ادارات شهرستان‌های استان درخواست شد که با ارسال آثار پژوهشی خود به دبیرخانه جشنواره، برغنای مراسم بیفزایند.

این مقام مسئول ادامه داد: سرانجام نخستین جشنواره تهران‌پژوهان بیست و هفتم آذرماه سال 1392 با شرکت ده‌ها تن از پژوهشگران و نویسندگان تهران‌پژوه در سالن اجتماعات اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان تهران برگزار شد. در این مراسم سخنرانان ضمن برشمردن جایگاه فرهنگی، تاریخی و سیاسی تهران در کشور و منطقه و شرح موضوعات مغفول در فعالیت‌های تهران‌پژوهی، از صاحبان آثار برتر تهران‌پژوهی، ناشران، موسسات و مراکز تحقیقاتی و همچنین محققان پیشکسوت با اهدای جوایز و لوح سپاس، قدردانی شد.

وی ادامه داد: در حاشیه جشنواره و برای نخستین‌بار کلیه کتاب‌هایی که از آغاز تاکنون درباره مسائل موضوعات مختلف شهر تهران نگاشته شده بود، به نمایش درآمد. همچنین نقشه‌های جدید و قدیم و تصاویر آثار قدیمی تهران در معرض دید عموم قرار داده شد. در این گردهمایی علمی، سخنرانان ضمن برشمردن جایگاه ممتاز تهران در جغرافیا و تاریخ معاصر ایران و منطقه و تشریح موقعیت تاریخی و اجتماعی کلان شهر تهران، بر لزوم پژوهش‌های بنیادی و کاربردی درباره تهران تاکید کردند.

کاظمی بیان کرد: در جشنواره تهران‌پژوهی سال 92 کلیه کتاب‌هایی که درباره تهران و تا سال مذکور منتشر شده بودند، از سوی هیات داوری مورد بررسی قرار گرفت و آقایان محمدحسن سمسار، سیدعبدالله انوار، ناصر تکمیل‌همایون، نعمت‌الله فاضلی و سعیدرضا عاملی به عنوان تهران‌پژوهان برگزیده و به همین ترتیب خانواده دکتر حسین کریمان به عنوان پیشکسوت تهران‌پژوهی علمی، با اهدای جایزه تهران و لوح سپاس مورد تقدیر قرار گرفتند. همچنین از مدیران موسسات انتشاراتی نشر شهر، تیسا، دفتر پژوهش‌های فرهنگی و مدیرکل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران، به دلیل فعالیت تحقیقی و انتشاراتی در حوزه تهران‌پژوهی با اهدای جایزه تهران و لوح سپاس تجلیل شد.

در این مراسم از زنده‌یادان دکتر شهریار عدل، باستان‌شناس و تهران‌پژوه، مرتضی احمدی، هنرمند و پیش پرده‌خوان و غلامحسین ملک عراقی، عکاس یاد شد. اسامی تهران‌پژوه برتر را اینجا بخوانید.