به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست «خشونت و تکفیر دینی با نظر به اندیشه‌های سید قطب» یکشنبه پنجم اردیبهشت ماه با سخنرانی سارا شریعتی، عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران در تالار کمال دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران برگزار شد.

شریعتی در ابتدا با اشاره به این‌که ضرورت شناخت اندیشمندان در کشورهای اسلامی اهمیت دارد، گفت: بیشتر کشورهای اسلامی مسائلی را مطرح می‌کنند که ما نیز به آنها مبتلا هستیم و زمینه‌های اجتماعی آنها به ما نزدیک‌تر است.
 
وی با بیان اینکه تکفیر و خشونت دینی مفاهیمی است که سید قطب با آنها شناخته می‌شود، افزود: با این وجود سید قطب در برخی نقاط زندگی و آثارش چنین مفاهیمی از آن برداشت می‌شود و در برخی مواقع خیر چراکه اندیشه یکپارچه و یکدست نیست و تناقض و ابهام دارد.
 
شریعتی با اشاره به اینکه نمی‌خواهیم داوری کنیم و رویکرد تجویزی داشته باشیم، افزود: ما می‌خواهیم ببینیم که ریشه‌های خشونت در اندیشه سید قطب چیست و اگر رگه‌هایی از تفکر تکفیری در اندیشه سید قطب وجود دارد ریشه‌های آن به چه برمی‌گردد؟ آیا از آموزه‌های دینی نشأت می‌گیرد یا آموزه‌های اجتماعی؟
 
اندیشه سید قطب منجر به جریان اجتماعی می‌شود
این استاد دانشگاه با طرح این سوال که چه ضرورتی دارد به سید قطب بپردازیم، گفت: با توجه به اینکه اسلام اخیراً موضوع مطالعه کشورهای اروپایی و آمریکا شده لازم است تا متفکران کشورهای اسلامی را بشناسیم چون امروز غربی‌ها فهمیدند با توجه به اینکه مسایل کشورهای آنها با مسایل مسلمانان آمیخته باید متفکران آنها را بشناسند و آنها را مطالعه کنند. از سوی دیگر اخبار جهانی نیز به نحوی است که با اخبار کشورهای اسلامی پیوند خورده است. امروز اخبار جریانات بنیادگرایی در صدر اخبار قرار دارد و داشتن دانش نسبت به این کشورها و متفکران آنها اجتناب‌ناپذیر است.
 
شریعتی با اشاره به اینکه اندیشه سید قطب منجر به جریان اجتماعی شده و از این نظر پرداختن به او ضرورت دارد، تصریح کرد: در حالی‌که بسیاری از متفکران اندیشه‌هایشان محصور و زندانی می‌ماند اما اندیشه‌ای که مطرح می‌شود امکان پوپولیستی شدن و یا ابهام در آن وجود دارد.
 
وی با اشاره به نسبت سید قطب با قدیمی‌ترین جریان سیاسی و اجتماعی در کشورهای اسلامی (اخوان المسلمین) گفت: من در سه بخش سخنان خود را مطرح می‌کنم؛ نخست از دید تبار فکری به سید قطب می‌پردازم؛ سید قطب طی سال‌های اخیر بسیار زیاد در ایران مطرح شده و نسبت‌های درست و غلط را به آن دادند. رویکرد دوم به سید قطب رویکرد زندگی‌نامه‌ای است. من در حوزه علوم اجتماعی از زندگی‌نامه دفاع می‌کنم چون در کشورهای ما یکی از مشکلات این است که تاریخ زندانی و  محصور حافظه‌هاست و از حافظه‌ها در تاریخ استفاده نمی‌شود. برای شناخت و مطالعه کتاب و اسناد کافی نیست و باید حافظه افراد را برای مطالعه تاریخ احضار کنیم. در رویکرد سومی که به سید قطب خواهم داشت خشونت و تکفیر دینی را در کتاب آخرش «نشانه‌های راه» بررسی می‌کنم.
 
ترجمه کتاب‌های سید قطب بعد از انقلاب در ایران
وی با بیان اینکه چرا تبارفکری مهم است، گفت: عده‌ای معتقد هستند انقلاب اسلامی ماحصل اندیشه‌های سید قطب است اما این حرف معتبر نیست چون قبل از انقلاب تنها چندین متن ترجمه شده و تاثیری در انقلاب نداشته است.
 
این استاد دانشگاه یادآور شد: اکثر کتاب‌های سید قطب بعد از انقلاب در ایران ترجمه شده و جامعه ایران با اندیشه‌های او دیر آشنا شده است به طور مثال کتاب «نشانه‌های راه» در سال 78 ترجمه شده است.
 
وی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به ضرورت شناخت علی عبدالرزاق گفت: او کتابی با عنوان «اسلام و مبانی حکومت» دارد که این اثر نیز اگرچه بسیار دیر وارد ایران شده اما یکی از کتاب‌هایی است که بعد از ظهور صنعت چاپ بیشترین تاثیر را در کشورهای مختلف داشته است. این کتاب نیز 15 سال است وارد ایران شده است، بنابراین جریان روشنفکری ما با چهره‌های عربی آشنا نیست اما متفکران غربی را بهتر می‌شناسد.
 
وی با بیان اینکه بعد از انقلاب اسلامی بسیاری از کتاب‌های سید قطب ترجمه می‌شود، افزود: یکی از دلایلی که سید قطب در دهه‌های اخیر بسیار مطرح شده ظهور جریانات قطبی بنیادگرا و جهادی است. عده‌ای برای مطالعه این جریانات به سراغ متفکران و صاحب‌نظران این حوزه رفتند.

وی ادامه داد: سید قطب در قرن بیستم مطرح می‌شود چون این دوره عصر بیداری است و اکثر کشورهای اسلامی در این دوره به استقلال رسیدند و جنبش‌هایشان به نتیجه رسیده است. در عصر بیداری چهره‌هایی که نقش تعیین‌کننده دارند سید جمال‌الدین اسد آبادی و سید جمال عبده هستند. جریان شیخ محمد عبده به عنوان جریان اصلاح دینی، عقلانی، مبارزه با خرافات، تقلید و باز کردن باب اجتهاد  و... شناخته می‌شود. میراث شیخ محمد عبده و سید جمال یک میراث پارادوکسیکال است و به همان میزانی که این اندیشه گسترده است می‌تواند تحریف هم بشود به گونه‌ای که جریان اصلاح دینی و بنیادگرایی هر دو خودشان را به جریان شیخ محمد عبده منتسب می‌کنند. در این میان سوال این بود که چه کسی شاگرد این افراد است؟

به گفته شریعتی، فیلالی انصاری در کتابش می‌گوید رشید رضا و علی عبدالرزاق میراث این دو هستند که رشید رضا نمایندگی جریان بنیادگرا را بر عهده دارد و علی عبدالرزاق هم نماینده تفکر لیبرالی و اصلاح دینی است. سید قطب شاگرد رشید رضا است و در واقع در ادامه تفکر اوست. این در حالی است که فضل‌الرحمان که کتاب‌هایش نیز در ایران ترجمه شده شاگرد عبدالرزاق است.

وی تاکید کرد: سید قطب از نظر انصاری متعلق به جریان بنیادگرایی است و به نظر می‌آید که این دسته‌بندی خوبی است اما با این وجود محدودیت‌هایی هم دارد و در برخی از مواقع هم ناکارآمد است چون فقط تا جایی می‌تواند این دسته‌بندی معنا داشته باشد.
 
به گفته وی، این دسته‌بندی اصلاح‌گرایی دینی و بنیادگرایی با دو چهره رشید رضا و علی عبدالرزاق می‌تواند به ما کمک بسیاری کند و در عین حال ما را دچار انحراف کند. رشید رضا شاگرد عبده است اما ما متنی از رشید رضا سراغ نداریم چون او از متفکرانی است که مواضع علیه شیعه دارد و شاید در ایران مطهری با رویکرد نقدی به آن پرداخته است.
 
این استاد جامعه‌شناسی با بیان اینکه بعد از القای خلافت عثمانی این سوال پیش می‌آید که چه کسی باید حکومت کند؟ ادامه داد: رشید رضا از خلافت عثمانی دفاع می‌کند و آن را تنها در میان اعراب می‌بیند و می‌گوید هر جا که ترک‌ها، ایرانی‌ها و یا هندی‌ها حکومت اسلام را به دست گرفتند خیانت کردند. سید قطب هم اگرچه به رشید رضا ارجاع می‌دهد اما زمانی که حرف از ناسیونالیسم و ملی گرایی می‌شود با رشید رضا گسست پیدا می‌کند.
 
پیوند زندگی سید قطب با عناصری چون استعمار
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه زندگی سید قطب با عناصری چون استعمار پیوند خورده است، گفت: استعمار امروز یکی از شاخه‌های مطالعاتی است و می‌توان از آن به نتایج مختلفی رسید. زندگی سید قطب با استعمار و استبداد داخلی معنا گرفته و همانگونه که حسن بنا شهید دوره استعمار است سید قطب شهید دوره استقلال است.

وی در ادامه با اشاره به زندگی‌نامه سید قطب اظهار کرد: سید قطب در سال 1906 به دنیا می‌آید و با حسن بنا هم دوره است. در آن زمان مشروطه در ایران شکل گرفته بود و 20 سال بعد هم مساله خلافت مطرح می‌شود. از سوی دیگر سید قطب در خانواده‌ای به دنیا می‌آید که اعضای آن سیاسی هستند. سید قطب عالم دینی نیست و تحصیلات ادبیات دارد و به چهره‌های رمان‌نویس آن دوره مصر نزدیک است حتی زمانی که قرآن را مطالعه می‌کند رویکرد ادبی به آن دارد.

وی افزود: سید قطب برای مطالعه نظام آموزشی به آمریکا می‌رود اما در سال 1946 پس از برگشت از این کشور آن را نقد می‌کند. در علوم اجتماعی دو سفر به آمریکا وجود دارد که جریان ساز می‌شود؛ یکی سفر توکویل به آمریکاست که در سال 1830 است اما توکویل آمریکا را مهد دموکراسی می‌داند و شیفته آن می‌شود. اما سید قطب پس از سفرش به آمریکا آن را تمدنی منحط می‌داند. به‌ویژه وقتی در سال 1949 حسن بنا را ترور می‌کنند او در آمریکا خوشحالی آمریکایی‌ها را می‌بیند.

سید قطب سه متن اتوبیوگرافی دارد 
شریعتی با بیان اینکه سید قطب طی سه دوره زندگی‌ خود سه متن اتوبیوگرافی دارد، گفت: در حالی که ما در سنت مذهبی خود متن اتوبیوگرافی نداریم چون علمای بزرگ دینی چنین متن‌هایی ندارند و در اخلاقیات ما نباید خود موضوع مطالعه قرار گیرد و اگر قرار است متنی هم نوشته شود شاگردان می‌نویسند که آن هم مداحانه می‌شود.

وی تاکید کرد: در متن‌ها اتوبیوگرافی دو عنصر پول و زن گم شده هستند چون پول تابوی دینی است و زن ها نیز از زندگی علمای دین ما غایب بوده‌اند. سید قطب از لحاظ اینکه سه متن اتوبیوگرافی دارد برای ما جذاب است. او در متون خود شرح عشق ناکامش را می‌نویسد و همچنین نامه‌های متعددی به خواهر و مادرش دارد در واقع زنان در زندگی او نقش مهم سیاسی و اجتماعی دارند.
 
شریعتی با بیان اینکه در ایران بیش از 20 کتاب سید قطب ترجمه شده و کتاب عدالت اجتماعی‌اش در ایران مورد توجه قرار گرفته است، گفت: او در سال 1954 به 15 سال زندان محکوم می‌شود و در زندان دو کتاب «در سایه قرآن» و «نشانه‌های راه» را می‌نویسد.
 
وی با تاکید بر اینکه کتاب «نشانه‌های راه» متن زندان است توضیح داد: ما ژانری داریم که می‌تواند منجر به مطالعات ادبیات زندان شود. نوشته‌های زندان ویژگی مشترکی دارند و آن کمبود ارجاع به منابع است. این نوشته‌ها محصور هستند و با این وجود جذابیتشان در طرح پرسش‌هایی است که از پاسخ‌ها مهمتر هستند. سید قطب در کتاب «نشانه‌های راه» این سوال را مطرح می‌کند که چرا وقتی قرآن بر امتی بی سواد نازل شد آن امت توانستند امپراتوری در جهان تشکیل بدهند اما امروز با وجود افراد تحصیل‌کرده فراوان قرآن نمی‌تواند در زندگی مسلمانان تغییری ایجاد کند؟

وی ادامه داد: این کتاب در سال 1377 ترجمه شده و آخرین کتاب سید قطب است و به قول «ژیل کپل» این کتاب مانیفست جریان‌های بنیادگرایی است و زبان و جهان آن می‌گوید که یک مانیفست است به همین دلیل در این کتاب کلمه‌های تکراری مانند فقط و فقط و یا واژه‌های دوقطبی مثل جاهلیت و اسلام را می‌توان دید.
 
شریعتی با اشاره به اینکه سید قطب در این کتاب از ضرورت تشکیل امت اسلامی پیشتاز دفاع می‌کند، افزود: او در این کتاب سوال چه باید کرد؟ را مطرح می‌کند. کتاب «نشانه‌های راه» به بیش از 20 زبان ترجمه شده و ترجمه‌های آن نیز بی تاریخ، بی نام و بی جا است و به همین دلیل قابل کنترل نیست بنابراین به احتمال فراوان مفاهیم اصلی سید قطب در این کتاب ساییده شده و ممکن است در برخی مواقع تیزتر و در برخی مواقع کندتر شده باشد.
 
به گفته شریعتی، این کتاب 12 فصل دارد و همه ارجاعاتش به قرآن است و به جز مواردی ارجاع دیگری ندارد. سید قطب در مقدمه این کتاب می‌گوید که بشریت امروز در لبه پرتگاه قرار گرفته چون شرق و غرب شکست خورده و اکنون اسلام آلترناتیوی است. از دیدگاه سید قطب راه نجات تشکیل جماعیت پیشتاز است و این جماعت باید در ابتدا جهاد اکبر‌(مبارزه با نفس) کنند و از همین مفهوم است که جاهلیت و تکفیر در می‌آید و از دل جهاد نیز خشونت استخراج می‌شود، هر چند سید قطب در کتابش مصادیق خشونت و تکفیر را مشخص نکرده و برخی طرفدارانش این مفاهیم را قطبی کردند.

شریعتی یادآور شد: به همین دلیل برخی معتقدند چون سید قطب در این کتاب می‌گوید حکومت فقط متعلق به خداست آن را متنی اتوپیایی می‌‌دانند چراکه مصادیقی ندارد.

بخش پایانی این نشست نیز به پرسش و پاسخ حاضران اختصاص داشت.