به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) چهارمین نشست از سلسله نشست‌های سیاست‌گذاری ملی کتابخانه عمومی با موضوع «باز اندیشی در کارویژه کتابخانه‌های عمومی  بر مبنای سیاست‌های خوانا و نویسا شدن مردم» با سخنرانی نعمت‌الله فاضلی رئیس پژوهشکده مطالعات اجتماعی و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و جمعی از دانشجویان و کارشناسان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی در دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد.

نعمت‌الله فاضلی در این نشست با ضمن ارائه تعاریف رایج درباره کتابخانه‌های عمومی گفت: با وجود این‌که کتابخانه‌ها پدیده‌ی دیرینه هستند  و که سابقه آن حتی تا پیش از اسلام نیز ثبت شده است، اما من کتابخانه‌های عمومی را پدیده‌ای مدرن و یکی از مولفه‌های زندگی مدرن می‌دانم.

رئیس پژوهشکده مطالعات اجتماعی در این باره توضیح داد: ما تاپیش از این دوران با مفهوم کتابخانه روبه‌ر‌و بودیم، نه با مفهوم کتابخانه عمومی. آنچه به عنوان کتابخانه عمومی یا کتابخانه همگانی از آن یاد می‌کنیم، فضایی اجتماعی است که همگان از هر قشر، طبقه و گروه می‌توانند آزادانه در آن حضور پیدا کنند و دانش همگانی را که برای زندگی در جامعه امروز ضروری است، به دست آورند.

وی افزود: به عبارت دیگر مردمی که ارزش‌ها، تمایلات و نیازهای زندگی همگانی را جستجو می‌کنند در این فضای اجتماعی حاضر می‌شوند و از این جهت می‌توان گفت کتابخانه عمومی فضایی دانشی است که توانش فرهنگی برای زیست همگانی در جامعه را ایجاد می‌کند.

فاضلی ظهور کتابخانه‌های عمومی در ایران را بخشی از فرایند تجدد در جامعه ایرانی دانست و گفت: در کشور ما تجدد و یا تغییر دادن خود با دنیای جدید از دوره ناصری آغاز شد و به تدریج گسترش پیدا کرد و پس از فراز و نشیب‌های بسیار به امروز رسید. بر این اساس برای فهم چیستی کتابخانه‌های عمومی باید منطق تجدد در ایران را بفهمیم و نقاط عطفی که کتابخانه‌های عمومی در آن شکل گرفتند را بشناسیم.

این عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه با اشاره به مهم‌ترین عوامل موثر در شکل‌گیری کتابخانه‌های عمومی در ایران گفت: یکی از عوامل موثر در شکل‌گیری این پدیده، گسترش سواد عمومی در جامعه است؛ چرا که کتابخانه‌های عمومی همراه با گسترش سواد عمومی و نظام آموزشی در کشور گسترش یافت. همچنین گسترش کتابخانه‌ها عمومی همزمان با ایده شکل‌گیری دولت رخ داد؛ به این معنا که کتابخانه‌های عمومی به عنوان بخشی از بازوی دولت‌های برای شکل‌دهی به هویت فرهنگی خود ایجاد می‌شدند. حتی انقلاب اسلامی ایران نیز در گسترش کتابخانه‌ها نقشی مهم داشت.

وی ادامه داد: کتابخانه‌های عمومی در هرجامعه‌ای و به تبع جامعه ما، همزمان با گسترش زندگی شهری ایجاد شدند و گسترش یافتند. به همین دلیل کتابخانه‌ها مانند سینما و موزه بخشی از هویت و نماد شهری هستند. همچنین این کتابخانه‌ها در امتداد گسترش الگوهای ارتباطی ایجاد شدند؛ به طوری که از قرن 15 میلادی که چاپ به وجود آمد و در قرن 19 به صورت همگانی درآمد، کتاب و کتابت به عنوان رسانه اصلی دنیای مدرن شناخته می‌شدند، که البته امروز الگوی این رسانه تغییر کرده است.

فاضلی در ادامه با نقل روایتی از نیل پستمن از کتاب «زندگی در عیش مردن در خوشی» گفت: پستمن در مورد امپراتوری دنیای جدید و مشخصا آمریکا، می‌گوید، در این کشور از سال‌های 1700 به بعد، فرایند گسترش صنعت چاپ شروع می‌شود و در قرن 19 به اوج خود می‌رسد و اطلاعات بسیاری از اینکه در اواخر قرن 19 چطور در تمام روستاهای آمریکا کتابخانه‌های عمومی و سالن اجتماعات برای سخنرانی تأسیس شده بود. وی مشخصا به سیاست آمریکا برای گسترش کتابخانه‌ها در شکل‌دادن حوزه عمومی و سیاست، روایت‌های جالبی مطرح کرده است.

رئیس پژوهشکده مطالعات اجتماعی تصریح کرد: این کتاب به خوبی نشان می‌دهد که امروز ایالات متحده آمریکا، بیش از این‌که محصول انرژی اتمی و سایر امکانات نظامی‌اش باشد، محصول کتابخانه‌ها و ملت خوانا و نویسای قرن هجدهم و نوزدهم خود است. این موضوع در مورد بریتانیا، فرانسه و بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا نیز همین گونه است.

وی با اشاره به خلاء تاریخ‌نگاری فرهنگی درباره کارکرد کتابخانه‌ها در ایران گفت: ما متأسفانه در ایران هنوز تاریخ فرهنگی کتاب و کتابخانه در دوران معاصر را ننوشتیم، البته تاریخ نگاری کردیم، اما تاریخ فرهنگی آن را ننوشتیم بر این اساس اطلاعاتی زیادی درباره کارکرد کتابخانه‌ها در شهرها و روستاهایمان نداریم و فقط اطلاعاتی به صورت پراکنده درباره اینکه چه کسی فلان کتابخانه را وقف کرد و یا هزینه کرد دولت برای کتابخانه‌ها داریم.

این عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، کتاب، کتابخانه و نوشتار را بخش کانونی گفتمان مدرن دانست و گفت: کتابخانه نهاد کتاب در دنیای مدرن است و نوشتار منطق فرهنگی مدرنیته است. کتابخانه به عنوان فضای نهادی منطق نوشتاری دنیای مدرن، کارکردهای پیچیده و گسترده‌ای برای خوانا و نویسا کردن انسان شهری شده معاصر دارد.

فاضلی ادامه داد: بر همین اساس بوده که در صد سال گذشته نمایندگان مجلس، شهرداران و نمایندگان شهری تلاش می‌کردند تا برای شهر خود کتابخانه‌های عمومی تأسیس کنند تا از این طریق یک منزلت نمادین و بازتعریف جدیدی از شهر خود ارائه کنند. مهم‌ترین کارویژه کتابخانه‌های عمومی از ابتدا تا کنون مقوله خوانا و نویسا کردن جامعه است، چون سوژه معاصر، سوژه خوانا و نویسا است. در فرایند خلق سوژه کتابخانه‌های عمومی، این وظیفه را دارند تا به همه انسان‌های معاصر القاء کنند که «من با کتاب، کتابت و کتابخانه هم عصر هستم».

وی با اشاره به تغییرات دنیای جدید گفت: اما امروز با ظهور دنیای مجازی و تکنولوژی‌های نوین، شاهد شکل‌گیری الگوهای ارتباطی جدید هستیم که باعث شده دنیای بصری بر دنیای مکتوب غلبه پیدا کند. به طوری که تا حدود 20 سال پیش کتابخانه‌ها نماد هویت شهری بودند و امروز این موضوع همچنان برای شهرهای کوچک نیز صدق می‌کند، اما این معادله در کلانشهرها تغییر پیدا کرده و برج‌ها، بزرگراه‌ها و مراکز خرید نمادهای شهری شده‌اند.

رئیس پژوهشکده مطالعات اجتماعی افزود: بنابر این امروز کتابخانه‌های باید خود را با این تعریف جدید هماهنگ کنند و اگر این اتفاق رخ ندهد، مراجعه به کتابخانه صورت نخواهد گرفت و یا تنها برای مصارف شخصی به این مراکز مراجعه می‌شود. به همین دلیل اگر می‌خواهیم کتابخانه‌های امروز و آینده همچنان مخاطب خود را حفظ کنند تنها باید  به صورت محلی و از سوی مردم ایجاد و اداره شوند.

فاضلی گفت: دیگر آن زمان که دولت برای مردم کتابخانه عمومی می‌ساخت به پایان رسیده و در آینده تنها کتابخانه‌هایی می‌توانند به فعالیت خود ادامه دهند که جاذبه‌های بومی و محلی داشته باشند و از ابتدا تا انتها توسط مردم سازمان‌دهی و اداره شوند.