به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، سومین نشست از سری نشست‌های هنر شرق به نقد و بررسی کتاب «اسطوره آفرینش در کیش مانی» تالیف ابوالقاسم اسماعیل‌پور اختصاص داشت که دوشنبه 20 شهریور با حضور مولف کتاب و محمد شکری‌فومشی در پژوهشکده هنر برگزار شد.
 
اسماعیل‌پور در کتاب «اسطوره آفرینش در کیش مانی» ابتدا مقدمه‌ای درباره زندگی مانی، کیش مانی، ادبیات مانوی، آموزه مانوی، اسطوره نور و ظلمت و نیز اطلاعاتی درباره ایزدان گوناگون مانوی آورده است. سپس آثار مانی و مانویان و آن‌چه غیرمانویان درباره کیش مانی نوشته‌اند، معرفی و تشریح شده است.
 
از پژوهش‌های مانوی جهانی عقب افتاده‌ایم
در ابتدای نشست اسماعیل‌پور با بیان این‌که 28 سال از تالیف این کتاب می‌گذرد، گفت: در آن دوره متون مانوی را با مرحوم مهرداد بهار در منزلش می‌خواندم. در دانشگاه هم شاگرد بدرالزمان قریب بودم. عشقم به این حوزه توسط این
دو استاد تقویت شد.

وی افزود: در سال 1333 سید حسن تقی‌زاده کتابی منتشر کرد با عنوان «مانی و دین او» در آن زمان فقط این کتاب و کتاب دیگری از ناصح ناطق - که جامع و علمی نبود - برای مطالعه در این حوزه در دسترس بود. دکتر تفضلی در سال 67 پیشنهاد جمع‌آوری اسطوره آفرینش در کیش مانی را از زبان‌های مختلف به من داد.

این اسطوره‌شناس با اشاره به افزوده شدن 100 صفحه به ویراست سوم این کتاب، افزود: در ویراست‌های مختلف این کتاب جدیدترین منابع پژوهشی مانوی غربی به روز شده است. تصور می‌کنم با کتاب «اسطوره آفرینش در کیش مانی» تا حد زیادی جای خالی پژوهش‌های مانویت در ایران پر شده است.

این استاد دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: مانویت فقط یک کیش نیست؛ مانویت یک هنر چندجانبه است شامل جنبه‌های مختلفی از متون، عرفان و هنر. مانویت یک نهضت فکری تازه به عنوان میراث ناملموس فرهنگی است و به نوعی می‌توان آن را دوران گذار از آئین زرتشتی دانست. در مانویت عرفان به عنصر دین افزوده می‌شود.

مترجم «دانشنامه اساطیر جهان» با اشاره به پا گرفتن مانویت در بین‌النهرین، بیان کرد: در مانویت عناصر غیر ایرانی هم به تفکرات ایران باستان افزوده شده و آن را صاحب عرفان شگرفی می‌کند که تا قرن‌ها دنیای شرق و غرب را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

این عضو انجمن انسان‌شناسان ایران با تاکید بر غیر قابل تجزیه بودن فرهنگ چند هزار ساله ایران گفت: همان‌طور که نمی‌توان از سه هزار سال فرهنگ مکتوب ایرانی، 1400 سال فرهنگ اسلامی را نادیده گرفت، باید مانویت را به عنوان مکمل این فرهنگ مورد پژوهش قرار داد.

مولف «زیر آسمانه‌های نور» اضافه کرد: به گمانم ریشه‌های عمیق عرفان اسلامی در عرفان مانوی نهفته است. دکتر زرین‌کوب در کتاب «ارزش میراث صوفیه» می‌گوید: «تحقیقات تصوفی در ایران ناقص است مگر این‌که اشاره کنیم به ریشه‌های مانوی عرفان.»

این عضو انجمن ایران‌شناسی اروپا (SIE) در توضیح علت پژوهش درباره اسطوره آفرینش در کیش مانوی اظهار کرد: مانی حرف تازه‌ای در عرصه فرهنگ دارد. مانی دنیای مادی را سرشته شده از جوهر اهریمنان و ظلمت می‌داند و معتقد است تکه‌ای از نور ازلی آسمانی در وجود انسان به ودیعه گذاشته شده است؛ رسالت انسان می‌شود آزاد کردن این نور.

مترجم «گذری بر ادبیات گنوسی» ادامه داد: با قدم نهادن در راه معنویت انسان از دنیای ظلمانی دور می‌شود و این نور را آزاد می‌کند تا به اصل و سرچشمه خود بپیوندد. این همان حرفی است که مولوی در دیباچه مثنوی می‌زند با عنوان هبوط روح.

عضو انجمن بین‌المللی مطالعات مانوی (IAMS) با اشاره به تصاویر هنری و سورئالیستی آموزه‌های مانوی، گفت: اسطوره آفرینش مانی زمینه رمانتیک و تخیلی قوی دارد. مانی معتقد است دنیا از پوست تن دیوانی که در جنگ نور و ظلمت کشته می‌شوند ساخته شده و آسمان از پوست دیوان.

مترجم «هنر مانوی» افزود: این نور آزاد شده هلال زورق شکل ماه را می‌پوشاند. هر روز که می‌گذرد این تکه‌های نور هلال ماه را بیشتر به ماه کامل شبیه می‌کند. در نیمه دوم ماه این نور از انبار ایزدی ماه می‌رود به خورشید که بهشت نو یا موقت است؛ تا پایان جهان و روز رستاخیز که این نورها به بهشت نور یا اعلاء می‌پیوندند.

مولف «ادبیات مانوی» خاطرنشان کرد: مانی یک هنرمند تمام‌ عیار بوده؛ نقاش، خطاط، شاعر و نویسنده. به نظرم اگر مانی به جای بابل - که در قرن سوم میلادی مهد تمدن جهان بود - در ایران می‌ماند اینقدر تاثیرگذار نبود؛ مثل مولوی که اگر در بلخ می‌ماند و به آسیای صغیر نمی‌رفت، چهره‌ای جهانی نمی‌شد.

شاعر «بر سنگفرش بی‌بازگشت» در ادامه یادآور شد: زمینه‌های فکری و فرهنگی جامعه ایران در اواخر دوره ساسانیان برای پذیرش یک دین جدید آماده بود. باید اذعان کرد اسلام این‌قدر دنیا را پست نمی‌بیند. می‌توان گفت علت از بین رفتن کیش مانوی یکسونگری و دشواری شریعت آن است.

مولف «سرودهای روشنایی» همچنین با اشاره به عرفان مانوی به عنوان اصلی‌ترین بحث کتاب «اسطوره آفرینش در کیش مانی» گفت: عرفان مانوی ریشه در آئین گنوسی دارد. جنبش گنوسی از میلاد مسیح تا قرن چهارم میلادی ادبیات فاخری را در قالب انجیل‌های گنوسی پدید آورد. انجیل مانی در ادامه این سنت نوشته شد.

این پژوهشگر ادبی در ادامه درباره اسطوره آفرینش از نگاه مانی به عنوان فصل دیگری از این کتاب گفت: همه مجموعه اساطیر آفرینش جهان برای پاسخ دادن به سه سوال ضروری انسان پدید آمده‌اند؛ از کجا آمده‌ام؟ رسالتم در دنیا چیست؟ و به کجا خواهم رفت؟ اساطیر مانوی بخش مهمی از اساطیر ایرانی است.

مولف کتاب «اسطوره، بیان نمادین» تصریح کرد: من سعی کردم در این کتاب کار استاد مهرداد بهار را تکمیل کنم؛ پژوهش‌هایی که درباره اساطیر ایرانی متکی بر متون پهلوی ساسانی انجام داده بود. اولین متون مربوط به کیش مانوی حدود صد سال پیش در چین کشف شد. ما همین حالا هم از پژوهش‌های مانوی در جهان عقب مانده‌ایم.

مترجم مجموعه هشت جلدی «اشعار جهان» در پایان سخنانش اظهار کرد: کاری که من در این کتاب کردم بازسازی اسطوره آفرینش در کیش مانوی بود، با تکیه بر متونی از زبان‌های مختلف. من در این بازسازی به یک روایت داستانی رسیدم.
 
آثار مانی رنگ و بوی ایرانی ندارند
در بخش بعدی نشست محمد شکری‌فومشی با اشاره به تاثیر کتاب «اسطوره آفرینش در کیش مانی» در انتخاب حوزه پژوهشی خود بیان کرد: دکتر اسماعیل‌پور تنها کسی است که مانویت را هم به علاقه‌مندان هم به متخصصان شناساند. قبل از ایشان سید حسن تقی‌زاده در سال 1333 در کتاب «مانی و دین او» - که شامل دو خطابه و سخنرانی بود - مانویت را توضیح داده بود.

این استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب افزود: کتاب تقی‌زاده تا چند دهه پیش می‌توانست منبع خوبی برای پژوهش در این حوزه باشد، ولی پس از جهانی شدن پژوهش‌ها درباره مانویت نیاز به منبعی به روز شده و جامع احساس می‌شد.

مولف «پژوهش‌های ایرانی باستان و میانه» در ادامه خاطرنشان کرد: با وجود این‌که عنوان این کتاب به اسطوره آفرینش اشاره دارد ولی در آن به بحث‌های دیگری مانند داستان زندگی مانی، کیش مانوی، پیوند آئین گنوسی با مانویت و بازتاب‌های فرهنگی و هنری مانویت در هنر معاصر پرداخته شده است.

مترجم کتاب «عناصر ایرانی در کیش مانوی» با اشاره به گستردگی منابع کتاب «اسطوره آفرینش در کیش مانی» تصریح کرد: این کتاب تألیفِ صرف و گردآوری اطلاعات نیست، بلکه تحقیق به روز و کاملی است. دکتر اسماعیل‌زاده در این کتاب حلقه‌های مفقوده اسطوره آفرینش را مشخص می‌کند؛ به‌ویژه در نبرد بزرگ نیروهای روشنی علیه نیروهای تاریکی.

مترجم کتاب «اساطیر روم و سلت» در ادامه بخشی از متون مانوی کتاب را خواند و تأکید کرد: من ویراستار این کتاب بودم و به نظرم استفاده دکتر اسماعیل‌پور از متون بسیار کوتاه در تکمیل پازل اسطوره آفرینش مانوی بسیار قابل توجه بود. ترجمه این متون بسیار پخته و در عین حال شاعرانه است و از نظر ارزش ادبی به بهترین آثاز ادبی قرن 20 و 21 پهلو می‌زند.

نویسنده «شاپور یکم» در ادامه با ذکر خلاصه‌ای از تقویم زندگی مانی، تاکید کرد: آثار مانی رنگ و بوی ایرانی ندارند. مانی تفسیر جدیدی از مسیحیت ارائه کرد و با پیروی از سنت انجیل‌نویسی، انجیلی نوشت. حتی روی مهر مانی نوشته شده : «من، مانی؛ فرستاده عیسی مسیح».

مولف «مطالعات سغدی» با بیان این‌که مانویت در بحث الهیات یک دین توحیدی است، خاطرنشان کرد: با وجود توجه و کشش مانی به مسیحیت، اساس و پایه مانویت بر ثنویت خیر و شر استوار است که اصالتی زرتشتی و ایرانی دارد.

وی افزود: با این حال در مانویت ایزدان تجلیات خداوند هستند و روحشان یکی است. ایزد یکی است، پنهان از نظرها. مانویت در کیهان‌شناسی ثنوی است؛ برای نور و ظلمت قلمرو قائل است، ولی خدا شامل این ثنویت نمی‌شود.

این پژوهشگر حوزه ادیان در پایان یادآور شد: کتاب «اسطوره آفرینش در کیش مانی» هندبوک ذی‌قیمتی است برای دانشجو؛ هیچ دانشجو یا پژوهشگر حوزه مطالعات مانوی بی‌نیاز از این کتاب نیست. این کتاب مانند مولفش، دانشجوپرور و محقق‌پرور است.

چاپ ششم و ویراست سوم کتاب «اسطوره آفرینش در کیش مانی» نوشته ابوالقاسم اسماعیل‌پور به تازگی از سوی نشر چشمه در 388 صفحه به بازار کتاب عرضه شده است.