به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب «عیون الاخبار الرضا» اثر ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق، یکی از مهم‌ترین منابع شیعی است.

این کتاب در 69 باب تنظیم شده و محتوای آن ذکر احادیثی است در فقه، اخلاق، سیره و کلام از حضرت ثامن الحجج علی بن موسی الرضا(ع). حجم عمده‌ای از این کتاب کلام خود حضرت امام هشتم است و باقی نیز احادیثی است که ایشان از ائمه پیش از خود روایت کرده است.

باب 12 تا 15 «عیون الاخبار الرضا» شامل روایت مناظره‌های حضرت با ارباب علم کلام با بزرگان ادیان دیگر است. راوی باب 12 شخصی است به نام «حسن بن محمد نوفلی هاشمی» که امام رضا(ع) از او به عنوان یکی از روشنفکران عراق یاد می‌کند. باب 13 این کتاب نیز مناظره امام رضا با سلیمان مروزی، فیلسوف و متکلم برجسته آن عصر در پیرامون مسئله «بدا» است. یکی از معتبرترین ترجمه‌های منتشر شده از «عیون الاخبار الرضا» به قلم محمدتقی آقانجفی اصفهانی است.

به مناسبت سالگرد شهادت حضرت ثامن الحجج با آیت‌الله محمدجواد مروجی طبسی درباره ابواب سه گانه کتاب «عیون الاخبار الرضا» به گفت‌وگو نشستیم. آیت‌الله مروجی طبسی از استادان برجسته حوزه علمیه قم است و به قلم او تاکنون کتاب‌هایی چون «آداب العشره فی احادیث الامام علی‌بن‌موسی الرضا»، «بحوث فی العالم الذر و المیثاق»، «مسند الامام الباقر(ع)»، «امام صادق(ع) و دگراندیشان»، «اصحاب سبت»، «الشیخ الانصاری من خلال آراء الفقها» و... منتشر شده است.

باب مهمی از «عیون الاخبار الرضا» به گفت‌وگو و مناظره‌های امام رضا(ع) با دانشمندان علم کلام در آن عصر و همچنین بزرگان ادیان دیگر است. آیا مناظره‌های امام محدود به آنچه در «عیون الاخبار» ثبت شده، است؟

موسوعه‌ای پنج جلدی نوشته‌ام به نام «حوار هادی بین المعصومین و النصاری» که جلد نخست آن در حدود 10 سال پیش با مقدمه‌ای از مرحوم آیت‌الله شیخ محمدمهدی آصفی منتشر شد. این کتاب شامل گفت‌وگوهای ائمه معصومین با بزرگان مسیحی است و یکی از بخش‌های آن نیز شرح مناظرات و گفت‌وگوهای علمی امام رضا با ارباب بحث است. من در این کتاب با توجه به شیوع مناظره‌های علمی ائمه بیش از 27 مورد را گردآوری کرده‌ام که می‌توان عنوان آن را آداب گفت‌وگو گذاشت.

استادم مرحوم آیت‌الله آصفی در مقدمه مفصلی که بر این کتاب نوشته اشاره کرده که در منابع تاریخی و کتب حدیثی به بیش از هزار مناظره امام رضا اشاره شده، اما معلوم نیست که متن این مناظره در کجا ثبت شده و یا اینکه این متون به دست چه کسی رسیده که پس از او از بین رفته است.

ویژگی مهم مناظره‌های امام رضا (ع) در چیست؟

مناظره‌هایی که از امام رضا به واسطه کتاب «عیون الاخبار» به دست ما رسیده گفت‌وگوهای ناب و زیبایی است که اگر مخاطبان بخواهند شخصیت علمی امام را شناسایی کنند باید حتما از متن این مناظره‌ها آن را جست‌وجو کنند. در این مناظره‌ها مسلمان نماها هم حضور داشتند و همه در پایان به شخصیت علمی امام اقرار کردند. همچنین بسیاری از طرف‌های بحث نیز مسلمان شده و به حقانیت ائمه معصومین گردن نهادند. بحث و گفت‌وگوی ما درباره مناظره‌ها و کیفیت آنها نیز در مقال فعلی نمی‌گنجد و باید ساعت‌ها برای آن زمان بگذاریم.

اگر بخواهیم بر مبنای مناظره‌های درج شده امام رضا(ع) در کتاب «عیون الاخبار الرضا» آداب مناظره علمی را استخراج کنیم، مهم‌ترین اصلی که باید در مناظره علمی و فلسفی رعایت کرد، چیست؟

ببینید گاهی اوقات یک اصول کلی وجود دارد که باید در هر مناظره‌ای رعایت شود. به عنوان مثال اینکه باید رعایت ادب را کرد و به طرف مقابل احترام گذاشت و دیگر مواردی از این دست، اما اصولی هم به صورت خاص وجود دارد. ما از امام رضا(ع) در این مناظرات می‌آموزیم که باید با هر کس بر مبنای اعتقاداتی که خودش دارد وارد بحث شد.

امام رضا به نوفلی در همین باب 12 «عیون الاخبار الرضا» می‌گوید: «می‌خواهی بدانی چه موقع مامون از کار خود پشیمان خواهد شد؟ عرض کردم: آری. فرمود: آنگاه که متوجه شود که با اهل تورات به توراتشان و با اهل انجیل به انجیلشان و با اهل زبور به زبورشان و با صائبی‌ها به آیین عبرانیشان و با هربذان به پارسیشان و با رومیان به زبان رومی‌شان و با ارباب بحث با لغات و اصطلاحات خاص خودشان سخن بگویم و آنگاه که دلیل‌های هر یک را از پای درآوردم آن چنان که هرکس گفته خود را پس گرفته و به سخن من گراید.» در زمان مناظره‌ها هم وقتی مامون از جاثلیق می‌خواهد که گفت‌وگو را آغاز کند، جاثلیق می‌گوید که چگونه با شخصی گفت‌وگو کنم که ادله خود را بر کتابی استوار می‌دارد که من آن را قبول ندارم و بیاناتی را از پیغمبری اظهار می‌کند که من به آن ایمان ندارم؟ جالب اینجاست که امام در پاسخ او می‌گوید که اگر ادله‌های من همه بر پایه انجیل باشد به درستی بیانات من اعتراف می‌کنی؟ و در این گفت‌وگو نیز امام رضا برای اثبات سخنان خود فقط و فقط از انجیل شاهد مثل می‌آورد.

مرحوم آیت‌الله آصفی در مقدمه خود بر کتاب من نوشته است که علم مناظره، بسیار سخت است و کار هر کسی نیست. اهل کلام را باید با علوم کلامی و اهل حدیث را باید با علوم حدیثی مجاب کرد. نمی‌توان در مناظره با کسی که اعتقادی به ائمه ندارد، به منابع شیعی ارجاع داد. همچنین در مناظره با فرض کنید یک مسیحی نمی‌توان صرفا به قرآن کریم یا منابع اسلامی ارجاع داد، چون آن مسیحی این منابع را قبول ندارد.

امام صادق(ع) نیز هشام بن حکم را در علم کلام و حدیث تربیت کرد و این شاگرد امام صادق در این علم به حد اعلای دانش رسید و بجز کلام شیعه به تمامی مباحث کلامی از همه فرقه‌ها عالم و دانشمند شد به‌گونه‌ای که باقی بزرگان علم کلام در آن دوران از مباحثه و مناظره با او وحشت داشتند.

به جز مسائل سیاسی امروز در جهان اسلام که مسئله تکفیر به شدت در آن از سوی جریان‌های سلفی دیده می‌شود؛ بعضا مناظره‌هایی نیز در فضاهای علمی، به ویژه در فضای مجازی میان شیعیان و وهابی‌ها و جریان‌های سلفی تکفیری صورت می‌گیرد. پیشنهاد شما به طرف‌های شیعی مناظره‌کننده چیست؟

وهابیون به منابع شیعی اعتقادی ندارند، بنابراین نباید در گفت‌وگوی با آن‌ها از این منابع شاهد مثال آورد. باید با آنها با ارجاع به منابع خودشان بحث کرد تا جای چون و چرا نماند. بر فرض مثال آنها به احمد بن حنبل اعتقاد دارند در صورتی که بسیاری از عقاید امروزشان با تفکرات احمد بن حنبل نمی‌خواند، باید در مناظره‌ها به این تفاوت‌ها اشاره کرد و پای کتاب‌های احمد بن حنبل را به میان کشید. همچنین آنها به صحابه اعتقاد دارند و باید به فراخور بحث ارجاعاتی نیز به صحابه داد.

به زعم من اگر قرار است کسانی به عنوان عالمان دین عالم به گفت‌وگو تربیت شوند، باید این تربیت و آموزش در زمره دروس خارج باشد. علما باید اصول و ضوابط گفت‌وگو را از سیره ائمه استخراج کرده و فی المثل ببینند که امام در یک بحث خاص از چه بابی وارد شده و از چه بابی خارج می‌شود و عمده توفیقش به چه دلیل است و این موارد را در قالب کتاب منتشر کرده و به طلاب درس خارج آموزش دهند.