این نسخه‌شناس و استاد دانشگاه کردستان در گفت‌وگو با ایبنا، درباره پژوهش روی نسخه‌های خطی ارزشمند مربوط به هویت و تاریخچه منطقه کردستان و آثار تالیفی خود سخن گفت.
یکی از محورهای پژوهشی شما در زمینه نسخه‌های خطی است. درباره تاریخچه نسخه‌های خطی و پیشینه علمی منطقه کردستان بگویید.
منطقه کردستان به این دلیل که در محل تلاقی چند منطقه قرار داشته (غرب ایران، شرق عراق، جنوب ترکیه) همیشه در مرکز بحران بوده و به‌طور معمول کردها را با نام ایرانی، عراقی و ترکی شناخته‌اند. بسیاری از نسخه‌ها از بین رفته، ولی در برخی مناطق هنوز آثاری به‌جا مانده است. یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی که حدود 25 سال پیش آن‌را دیدم، کتابی بود با عنوان «المنقی فی قواعد فروع شافعیه» که در کتابخانه مجلس وجود داشت و استاد عبد‌الحسین حائری کتاب‌شناس، فهرست‌نگار، پژوهشگر و مصحح نسخ خطی آن‌را برای پژوهش در اختیار من قرار داد. این کتاب پر از اصطلاحات کردی است و حدود سال 470 قمری برای قبایل شبانکاره شیراز نوشته شده است. این کار پژوهشی هنوز به چاپ نرسیده است. از این‌دست نسخه‌های خطی بسیار داریم از جمله چندین قرآن خطی.
در منطقه کردستان، روستاهایی وجود دارد که در گذشته مراکز علمی بودند مانند منطقه باینچوب که امروز از توابع بخش مرکزی شهرستان سنندج است یا مناطق ترجان (از توابع سقز) و برهان و یا منطقه بیائرا در مرز ایران و عراق که یکی از بزرگترین مراکز علمی بوده و کتابخانه‌های بزرگی داشت. در کردستان عراق نیز روستایی به نام ماوران، سه کتابخانه و سه مسجد جامع (به‌عنوان مرکز علمی) وجود داشت. برخی از این نسخه‌های خطی در کردستان موجود است و برخی دیگر نیز در مناطق دیگر نگهداری می‌شود. سرنوشت و هویت تعدادی از نسخه‌ها نیز نامعلوم است. برخی نسخه‌های خطی حاوی اصطلاحات کردی در استانبول ترکیه موجود است که آن‌ها را با عنوان نسخه‌های فارسی می‌شناسند، در حالی‌که فارسی نیستند، بلکه کردی ولی متعلق به ایران است.
برای بازشناسی و نگهداری این نسخه‌ها چه اقداماتی صورت گرفته است؟
این نسخه‌های خطی بسیار برای ما مفید هستند و تاکنون نیز کارهای زیادی روی آن‌ها انجام داده‌ایم. امیدواریم برای جمع‌آوری و حفظ این نفایس بتوانیم یک مرکز اسناد با همکاری دانشگاه کردستان ایجاد کنیم. در حال حاضر چنین مرکزی در همدان وجود دارد. در مرکز اسناد همدان، کتابخانه ملی در تهران، کتابخانه آستان قدس، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نسخه‌های کردی وجود دارد که تا حدودی نیز شناسایی شده‌اند، ولی تلاش داریم این نسخه‌ها را در مرکزی در شهر سنندج جمع‌آوری کنیم.
هفته گذشته نسخه‌ای درباره پزشکی کردی دیدم. شیخ عبدالله هزارکانیان، نویسنده این اثر حدود 200 سال پیش، گزیده‌ای از کتاب «قانون» بوعلی سینا را به فارسی ترجمه کرده و نام گیاهان را به کردی نوشته است. این نویسنده اهل روستای هزارکانیان بوده که سفیدرود از آنجا سرچشمه می‌گیرد. در گذشته بسیاری از نامگذاری‌ها در منظقه براساس اعداد بوده که از جمله این نام‌ها می‌توان به چهل چشمه و هزارکانیان اشاره کرد که متاسفانه بعدها برخی تغییر نام دادند. امروز روستایی به نام مارنج وجود دارد که در متون قدیمی اسلامی نام آن «مائین هرج» بوده است. از این دست بسیار داریم که می‌خواهیم آن‌ها را به نام‌های اصیل‌شان برگردانیم.
در پژوهشگاه کردستان‌شناسی تاکنون چه کارهایی انجام شده است؟
در پژوهشگاه کردستان‌شناسی در مدت حدود پنج سال، 35 عنوان کتاب چاپ کرده‌ایم که شامل آثار تالیفی و ترجمه شده است. این پژوهش‌ها در زمینه کردستان‌شناسی به معنای عام آن صورت گرفته از گذشته تا دوران معاصر و در موضوعات سیاسی، تاریخی و معماری کردستان و ... . به‌عنوان مثال بوستان سعدی و دیوان حافظ را به زبان کردی ترجمه کرده‌ایم. براساس نسخه‌های موجود، آثار معماری کردستان در مناطقی همچون همدان، موصل، کرکوک، سلیمانیه، بغداد دیده می‌شود. یک نمونه از کارهای خوبی که در این مرکز صورت گرفته، معرفی مشاغل قدیمی سنندج بوده که این کتاب در دانشگاه علامه طباطبایی نیز به فارسی ترجمه شده است. در این اثر همچنین اصطلاحات رایج و روش کار آن‌ها، توضیح داده شده است.
(مجسمه مستوره اردلان در سنندج- اثر هادی ضیاء‌الدینی)
تاکنون چه کتاب‌هایی را تالیف یا ترجمه کرده‌اید؟
از جمله کارهای من، پژوهش روی نسخه‌ای خطی از مستوره اردلان، شاعره بزرگ کردستان بوده که تاریخ کردستان را نوشته است. ما افتخار می‌کنیم که نخستین تاریخ سنندج را یک زن نوشته است. مستوره، عروس امان‌الله خان اردلان و همسر خسروخان اردلان بوده است. مستوره آثاری همچون تاریخ کرد و تذکرة‌الشعرای کرد را نیز نوشته است. کتابی که من روی آن پژوهش انجام دادم «شرعیات» نام دارد که در زمینه فقه و موضوعات شرعی مربوط به زنان تالیف شده است.
مستوره اردلان در مقدمه کتاب «شرعیات» می‌گوید که یکی از عوامل انحطاط فرهنگی جامعه ما، عدم آگاهی زنان است و من می‌خواهم زنان را به احکام و مسائل مربوط به خودشان آگاه کنم. یک نسخه از این اثر اینجا موجود است، ولی کامل نیست. نسخه خطی اصلی این اثر را از لندن گرفتیم و در سال 2005 نیز آن‌را منتشر کردیم. این کتاب یک بار نیز در سوئد به چاپ رسیده، ولی حتی اسم کتاب نیز اشتباه نوشته شده بود. این نسخه خطی را مقابله و کلمات آن‌را شرح کردیم. من و جمال احمدی آئین که به‌طور ویژه و در چند کتاب به زندگی مستوره اردلان پرداخته، مقدمه‌ای مفصل برای آن نوشتیم که شاید از حجم کتاب اصلی نیز بیشتر باشد. این مقدمه، بیشتر به جایگاه زن در آن دوره در منطقه کردستان و سنندج پرداخته است.
بیشتر کتاب‌هایی که من نوشته‌ام درباره فقه اهل سنت بوده، از جمله کتاب «مبادی اصول فقه شافعی» که برای اولین بار به فارسی نوشته شده است. کتاب «نقش مصلحت در استنباط احکام (مصالح مرسله)» نیز بیشتر بر اهمیت نقش مصلحت مردم در استنباط احکام دینی، تاکید دارد.
نظر شما