خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) شهرت داریوش شایگان در جهان طی دو دهه اخیر بر کسی پوشیده نیست. عمده فعالیت‌های فلسفی شایگان فلسفه تطبیقی بود، اما او پیشتر به عنوان یک متفکر سنت‌گرا نیز شناخته می‌شد. کتاب‌های شایگان در ایران مخاطبان بسیاری داشت و عمده تألیف‌های این فیلسوف را انتشارات فرزان روز منتشر کرد. وی صبح امروز پس از یک دوره طولانی بیماری در بیمارستان فیروزگر تهران درگذشت. در گزارش زیر نگاهی به آثار منتشر شده از وی داشته‌ایم.

آسیا در برابر غرب نام یکی از نخستین آثار شایگان است. این کتاب درباره نیهیلیسم نیچه و نتایج تقدیر تاریخی بروز غربزدگی جمعی در آسیاست. در بخش انتهایی این کتاب تمدن‌های آسیایی با تفکری فلسفی مورد بحث قرار گرفته‌ است. شایگان در این کتاب به نقل از داستایفسکی نوشته: «ما روس‌ها همگی نیهیلیست هستیم.»
 
در این کتاب مطرح شده که انکار فرهنگ و تاریخ سبب شد که روس‌ها با مسائل نهایی درگیر شوند و افراط کنند. مارکسیسم و سوسیالیسم نقطه پیوند نیهیلیسم روس و نیهیلیسم غربی است یعنی ملغمه‌ای از آنارشیسم باکونین که سرآغاز آفرینندگی نو را در تخریب می‌دانست و آنارشیسم مذهبی تولستوی و برنامه انقلابی لنین که مخلوطی از باکونین و پطر کبیر بود.
 
هند و ادیان این سرزمین همواره از علاقه مندی های داریوش شایگان بود. ادیان و مکتب‌های فلسفی هند (دوجلد) یکی از مهمترین آثار شایگان است. این اثر مشتمل بر هفده فصل است که درباره فلسفه هندی، دین هند و مکتب‌های دینی هندیان سخن می‌گوید. هدف این کتاب معرفی اجمالی مکتب‌های فلسفی هند است. یکی از امتیازهای اصلی این‌کتاب این است که بدون هیچ گونه حاشیه پردازی یا تفسیری، به بیان و شرح نکته‌های اصلی و کلیدی فلسفه هند می‌پردازد و عصاره و کلیات هر یک از مکتب‌های نه گانه مادر را در سرزمین هند، با روشی نظام‌مند، بیانی استدلالی و کلامی موجز به خواننده عرضه می‌دارد. در فصل اول آن (مقدمه) مؤلف به بحث درباره دوران بزرگ فلسفه هند، اصول مشترک ادیان و مکاتب فلسفی آن سرزمین یعنی: فرضیه کرمه، مبحث آزادی، جوهر ثابت و ادوار جهانی پرداخته است.

موضوع فصل دوم «ودا‌ها» است که در آن، علاوه بر کلیاتی درباره وداها و تفسیر و تاویل آنها، از براهمنه‌ها، آرتیکه‌ها و سوتره‌ها نیز بحث شده است. فصل سوم درباره اوپانیشادها؛ فصل چهارم دین بودا؛ فصل پنجم مکاتب ترواده، و مهایانه، دو مکتب مهم دین بودایی؛ فصل ششم دین جینه؛ فصل هفتم دوره حماسی که آغاز تحولات شگرفی در تاریخ فلسفه و آیین هندو بوده است؛ فصل هشتم بهگوت گیتا؛ فصل نهم مکاتب فلسفی بودایی که در آن درباره مکتب فلسفی "ترواده" و مکاتب منشعب از آن و دیگر مکاتب بودایی به تفصیل سخن رفته است. فصل دهم کتاب هم اختصاص دارد به شش مکتب فلسفی برهمنی که خود مقدمه‌ای است برای فصل‌های یازدهم تا پانزدهم و در آن به اجمال درباره شش مکتب فلسفی برهمنی بحث شده است.

نویسنده در طبقه‌بندی این شش مکتب فلسفی، ترتیب تاریخی را رعایت نکرده و تنها به نظم منطقی توجه کرده است، لذا نخست به «نیایه» و «ویششیکه» که جنبه تحلیلی دارند و نمودار شیوه استدلالی و مشرب جدلی فکر هندی‌اند، پرداخته و سپس مکتب «سانکهیه» و «یوگا» (یوگه) را که یکی جهان‌شناسی ترکیبی و دیگری طریق عملی وصول به حقیقت را در بردارد در نظر گرفته و سرانجام، دو مکتب  «میمانسا» را که یکی در تکالیف مذهبی غور می‌کند و دیگری به معرفت برهمن دیده می‌گشاید و می‌کوشد تا حقایق منزل ودایی را با شیوه تفحص و تحقیق فلسفی تلفیق دهد، بررسی کرده است.
 
«تصوف و هندوئیسم (آیین هندو و عرفان اسلامی بر مبنای کتاب مجمع البحرین نوشته داراشکوه ترجمه به فارسی توسط جمشید ارجمند)»، عنوان کتاب دیگری از وی است که براساس مجمع البحرین اثر داراشکوه، پسر شاه جهان امپراتور گورکانی هند ، تألیف شده است. مجمع البحرین تلاشی براثبات یگانگی مفاهیم تصوف اسلامی و آیین هندو و در واقع سیری گسترده در عرصه این دو فرهنگ است.
 
 «افسون زدگی جدید هویت چهل تکه و تفکر سیار» به نویسندگی داریوش شایگان ترجمه فاطمه ولیانی توسط انتشارات فرزان منتشر شد. جهان امروز دستخوش تغییرات شگرفت و تحولات بنیادی است. هستی شناسی صلب و سخت گذشته جای به هستی در هم شکسته و فروپاشیده‌ای داده است که تنها به صورت لمعات حضور و لحظات برق آسای هوشیاری خود را به ما می‌نمایاند. سطوح مختلف آگاهی و وجوه متعدد شناخت در علم و فلسفه  و روانشناسی و جامعه شناسی با هم برخورد می‌کنند و نوعی آهنگ ناموزون و چند نوایی ایجاد می‌کنند. در کنار افسون زدایی دنیایی مدرن اینک شاهد ظهور افسون زدگی جدیدی هستیم که دنیای پست مدرن را گویی از نو جادویی کرده است. به راستی در شرف تکوین انسان چهل تکه‌ای هستیم با تفکری سیار و سیال که دیگر به هویتی خاص تعلق ندارد و مالا چند هویتی است. کتاب «افسون زدگی جدید: هویت چهل تکه و تفکر سیار» سیر و سفری است در دل این آشگفتگی. دگرگونی که می کوشد شاید از پس این پراکندگی، نظامی منسجم بیاید و در دل این چند گونگی به گونه ای همبستگی متقابل همه جانبه دست یابد.
 
 
«زیر آسمان های جهان» عنوان کتابی است که در آن مصاحبه «رامین جهانبگلو» با «داریوش شایگان» به چاپ رسیده است. این گفت وگو در میان سال های 1991 الی 1992 میلادی و در اثنای فروپاشی بلوک شرق انجام گرفته است. در این کتاب موضوعاتی چون مذهب و ایدئولوژی؛ سنت و مدرنیته؛ مسائل اجتماعی سیاسی ایران و جهان و نیز آینده مراودات بین الملل مورد بحث قرار گرفته اند.

داریوش شایگان در این کتاب مطالبی را مطرح كرده  است كه به عنوان معیار سنجش خیلی از روشنفكران امروزی می‌تواند شاخص مناسبی برای شناخت و آگاهی باشد و کمک فراوانی  به شناخت روشنفکر واقعی و مدعی روشنفکری می کند.
 

«بت‌های ذهنی و خاطره ازلی» نیز عنوان کتاب دیگری از شایگان است. این اثر به دو بخش تقسیم می شود بخش اول چند مقاله مشهور از نویسنده اثر با نام‌های معارضه جویی معاصر و هویت فرهنگی، بت‌های ذهنی و خاطره ازلی، تفکر هندی و علم غربی، تصویر یک جهان یا بحثی درباره هنر ایران است. در مقاله بت‌های ذهنی و خاطره ازلی، بت‌های ذهنی معروف فیلسوف بزرگ، فرانسیس بیکن را از منظر الگوهای یونگی کهن نقد می‌کند و به این نتیجه می‌رسد که کاری که فرانسیس بیکن گفته تقریباً غیرممکن است چون ما با خطرهای ازلی به دنیا می‌آییم و توانایی حذف همه بت‌های ذهنی مخصوصاً بت‌های قبیله را نداریم. بخش دوم نیز به بررسی ساختار اسطوره ها و مطالبی در مورد آنها می‌پردازد.

 
 «سرزمین‌ سراب‌ها» عنوان رمانی از داریوش‌ شایگان‌ است‌ که‌ در پاریس‌، به‌ زبان‌ فرانسه‌، انتشار یافته‌ است‌. برخلاف‌ دیگر آثار شایگان‌،  سرزمین‌ سراب‌ها  کتابی‌ فلسفی‌ نیست‌ و در ظاهر سبکی‌ ادبی‌ دارد. سرزمین‌ سراب‌ها مجموعه‌ نامه‌های‌ دو شخصیت‌ فرضی‌، یکی‌ مردی‌ ایرانی‌ به‌ نام‌ کاوه‌ و دیگری‌ زنی‌ فرانسوی‌ به‌ نام‌ مرین‌  (Merianne)  است‌ که‌ دلداده‌ یکدیگرند، اما از هم‌ جدا زندگی‌ می‌کنند. این‌ نامه‌نگاری‌ها از هنگامی‌ آغاز می‌شود که‌ مرین‌، به‌ دلایل‌ کمابیش‌ مبهمی‌، ایران‌ را ترک‌ می‌کند. کتاب‌ با نامه‌ کاوه‌ آغاز می‌شود و از سال‌ ۱۹۹۷ تا ۱۹۹۹ تداوم‌ می‌یابد، اما با نامه‌ دوست‌ کاوه‌ به‌ مرین‌ و نیز نامه‌ مرین‌ به‌ دوست‌ خود پایان‌ می‌گیرد.

 
کتاب «آمیزش افق‌ها» او نیز برگرفته از چندین و چند کتاب داریوش شایگان است: بخش اول به سال های آغازین داریوش شایگان باز می‌گردد، که به توصیه پرفسور کربن مشغول هندشناسی و مطالعه در فرهنگ‌های کهن آسیایی بود، که شامل کتاب «ادیان و مکتب‌های فلسفی هند» در دو جلد و «آیین هندو و عرفان اسلامی» است که هنوز که هنوز است در هندشناسی کتابی به این استواری و ظرافت به پارسی نوشته نشده است.

بخش دوم مربوط می‌شود به دورانی که شایگان با فردید آشنا شد و در حلقه او شرکت می‌کرد، دورانی که بحث‌های بازگشت به خویشتن در ایران بسیار داغ بود! این بخش از دو کتاب «آسیا در برابر غرب» و کتاب «بت‌های ذهنی و خاطره ازلی» برگرفته شده است که در آن به بررسی تمدن‌های بزرگ آسیایی چون چین و هند و ژاپن و ایران می‌پردازد و بینش اساطیری و عرفانی که این سرزمین‌ها در خود داشتند.

بخش سوم که شامل آثار متاخر اوست که شایگان به زبان فرانسه تالیف کرده است، شامل دو کتاب مهم او است: «انقلاب دینی چیست؟» که در آن به ایدئولوژی کردن سنت که از مفاهیم مهم شایگان است گزیده شده و در بخش دوم از کتاب «اسکیزوفرنی فرهنگی» برگرفته شده است. بخش چهارم گزیده‌ای است از کتابی که شایگان درباره استادش هانری کربن و سیر و سلوک فکری او تالیف کرده است. بخش پنجم گزیده ای است از آخرین کتاب شایگان با نام «افسون زدگی جدید» که در آن به مفاهیمی چون هویت چهل تکه و چگونگی زندگی مسالمت آمیز در دنیای کنونی می پردازد. 

 
«بینش اساطیری» دیگر کتاب شایگان نزدیک به 40 سال پیش با عنوان مقاله‌ای در گاهنامه «الفبا» شماره 5، توسط انتشارات امیرکبیر انتشار یافته است. این کتاب دارای 4 فصل است: فصل اول و دوم کتاب به بینش اساطیری و مبانی آن می‌پردازد. در فصل سوم با مفهوم زمان در این جهانبینی،و موضوعاتی مانند زمان اساطیری، شکاف زمان، زمان در ادیان جهان، زمان در ایران باستان، زمان در هند،افسانه مورچه‌ها، مایای ویشنو، زمان در یونان باستان، زمان در چین و زمان در مسیحیت تاریخی پرداخته است. فصل چهارم با عنوان مفهوم مکان در بینش اساطیری، مفهوم مکان در چین، انطباق اعضای انسان و اجزای جهان، علم تاویل، ماندلا و جغرافیای اساطیری، جمع اضداد، البرز کوه اساطیری، نا کجا آباد، کوه قاف، کوه مرو، صورت ازلی، ناخودآگاهی جمعی، احیای خاطره ازلی، ظهور کلام در هند، هفت مرحله بیداری، عالم صغیر و ... مورد بررسی قرار گرفته است.

 
«پنج اقلیم حضور (فردوسی، خیام، مولوی، سعدی، حافظ ): بحثی درباره شاعرانگی ایرانیان»، کتابی است نوشته داریوش شایگان که به بررسی ویژگی‌های تاریخی، اجتماعی، روانی و سیاسی شعر فردوسی، خیام، مولوی، سعدی و حافظ پنج شاعر برجسته ایرانی می‌پردازد. کتاب در واقع از پنج مقاله بلند تشکیل شده که به بررسی وجوه مثبت و منفی شعر در حیات فردی و اجتماعی ایرانیان می‌پردازد.


 
«جنون هوشیاری» نام دیگر کتاب شایگان است که غرض از نوشتن آن، معرفی شاعر پرنفوذی است از فرانسه قرن نوزدهم که با فراگذشتن از مرزهای زبانی به شاعری اروپایی بدل شد و طنین پاینده و پرتوان شعرش گستره تاریخ را مقهور خود ساخت تا اینچنین شارل بودلر دوشادوش اصحاب جاودان هنر و بزرگان زوال‌ناپذیر همه ایام باز بر این حقیقت صحه گذارد که هنر راستین بی‌زمان است و ورای سرحدات جغرافیا.
بودلر کوشید با تعالی بخشیدن به شعر در آن زمانهه مهجور مانده از هرگونه یقین و اصل متعالی، خلأ به‌وجود آمده از غیاب تعالی را پر کند و از طریق شعر به عالم متعالی معبری بگشاید. ایو بون‌فوا، شاعر برجسته فرانسوی، با توجه به همین ویژگی دوران‌ساز بودلر در عصری که در آن به قول نیچه «خدا مرده است»، تأکید می‌کند که قرن نوزدهم را نباید صرفاً عصر مارکس و نیچه و اندکی دیرتر عصر فروید لقب داد، این قرن همچنین «عصر بودلر» است.
«فانوس جادویی زمان» تازه‌ترین اثر شایگان بود که در آن به بررسی زندگی و آثار مارسل پروست با تاکید بر رمان «در جستجوی زمان از دست رفته» این نویسنده مطرح فرانسوی پرداخته است. «فانوس جادویی زمان» اندکی بعد از ۱۸ نوامبر و در نود و پنجمین سالروز درگذشت این نویسنده بزرگ قرن بیستم مجوز انتشار گرفته و در بازار کتاب، عرضه شده است. شایگان در پیشگفتاری که برای این کتاب نوشته، هدف از نگارش این اثر را «تشریح و تفسیر تاملات پیچیده مارسل پروست در شاهکارش، رمان در جستجوی زمان از دست رفته» عنوان کرده است. وی مبنای ارجاعات فراوانی را که به مطالب این رمان انجام داده، ترجمه هفت جلدی آن به قلم مهدی سحابی قرار داده است.

شایگان همواره آرزو داشت بر آثار سه شخصیت برجسته ادبیات فرانسه یعنی بودلر، پروست و مونتی کار کند که در دوتای اول موفق شد اما عمر گرانقدر او برای کار بر آثار مونتی کفاف نداد.