خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، در هیاهویی که در سال‌ها اخیر بحث علوم انسانی اسلامی در ایران به پا کرده و مخالفان و موافقان خاص خود را دارد موسسه مطالعات راهبری علوم و معارف اسلام تلاش کرده تا با نظریه‌پردازی درباره علوم انسانی اسلامی و تولید منابع در این حوزه گام بردارد. با مدیریت این مجموعه حجت‌الاسلام سید محسن دعایی گفت‌وگویی درباره امکان یا امتناع علوم انسانی اسلامی و تولیدات این موسسه داشته‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

سال‌هاست بحث علوم انسانی اسلامی و تولید منابع در ایران مطرح شده و موافقان و مخالفان خود را دارد. تعریف شما از علوم انسانی و علوم انسانی اسلامی چیست؟

ما ابتدا باید تعریف درستی از علوم انسانی و علوم انسانی اسلامی داشته باشیم که به بحث چیستی این حوزه برمی‌گردد تا بعد به بحث چرایی و چگونگی آن بپردازیم. پس ما سه موضوع چیستی، چرایی و چگونگی علوم انسانی را مورد بررسی قرار دهیم. هر سه این موضوعات نیز باید در حوزه علوم انسانی اسلامی نیز مورد توجه قرار گیرد. درباره چیستی علوم انسانی وقتی به همین دو کلمه مضاف و مضاف‌علیه دقت می‌کنیم متوجه می‌شویم علوم انسانی دانش‌ها، ادراکات، علم‌ها و آگاهی‌هایی است که به انسان می‌پردازد اما نه فیزیک انسان بلکه متافیزیک انسان. به عبارت روان‌تر و ساده‌تر علوم انسانی به معنای دانشی است که رفتارهای انسان را در عرصه‌های مختلف تعاملات یک انسان با خودش جامعه پیرامون در سطوح مختلف مورد توجه قرار می‌دهد.

من یک رفتار اقتصادی با خود و دیگران در جامعه برقرار می‌کنم بدین معنی که یک چیزی را تولید، توزیع، مصرف و... می‌کنم. این رفتار اقتصادی من انسان است. علوم اقتصادی به دنبال آن است که دانش‌هایی را دسته‌بندی و نظریه‌پردازی کند و به دانشمند این محور قدرت پیش‌بینی رفتارهای بعدی انسان را در قالب یک مدل اعطا کند. بنابراین علوم سیاسی، علوم تربیتی و بیست سرفصل دیگر علوم انسانی با همین رویکرد به موضوعات حوزه‌های خود نگاه می‌کنند. در چیستی علوم انسانی باید گفت دانش‌هایی است رفتار و مبانی و نتایج آن را مورد بررسی تحت عنوان مدل‌ها قرار می‌دهد.

درباره چرایی علوم انسانی نیز باید گفت که روشن است اگر جامعه انسانی از این علوم بی‌بهره باشد قدرت بقای زندگی خود را به طور کلی از دست خواهد داد، چون روابط جامعه‌ای که فاقد دانش‌هایی در این زمینه باشد روابط شبه‌ جنگل خواهد بود و به خاطر قدرت طغیانگری انسان قطعا جامعه به اضمحلال کشیده خواهد شد شما تصور کنید اگر ما دانش اقتصاد نداشته باشیم چگونه می‌خواهیم روابط تولید و توزیع مصرف ثروت را مدیریت کنیم. وقتی این قصه به انحراف، آشوب و اغتشاش کشیده شد حیات ما از بین خواهد رفت و حیات ما وقتی از بین برود جامعه مضمحل می‌شود پس ضرورت علوم انسانی را نمی‌توان انکار کرد.

اما بحث چگونگی تولید علوم انسانی این‌گونه تعبیر می‌شود که طبیعی است برای کشف دانش‌های مربوط به تعامل انسان با خودش و محیط اطرافش شامل همنوعان و غیرهمنوعان اگر دانشی در این عرصه بخواهد کشف شود باید پیش‌فرض‌ها، دستگاه‌های معرفتی، نظریه‌پردازی، ارزیابی، آزمون و خطا و دستگاه تست داده‌های نظری خودش را تولید کند و به کار بگیرد تا بتوانند به یک خروجی قابل قبول برای مدیریت این عرصه‌های متعدد روابط انسانی نائل شود. حالا اگر این موضوع روشن شود باید ببینیم آیا اسلام به عنوان یک دین جامعی که اساسا فلسفه بعثت و فلسفه وجودی‌اش مدیریت انسان است در رابطه با عرصه‌های مختلفی که علوم انسانی جاری و ساری در جوامع بشری دارد حرفی برای گفتن دارد و آیا اسلام می‌تواند این روابط را تحت شمول داده‌های وحیانی خود قرار دهد و در این زمینه یک مدل که از صفت برجستگی و علو برخوردار باشد و در مقابل نظریه‌های رقیب طراحی کند.

با نگاه به محصولات موسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام متوجه می‌شویم که این موسسه با هدف تولید منابع در حوزه علوم انسانی اسلامی فعالیت می‌کند. در این باره نیز دیدگاه خود را بگویید.

ما در موسسه مطالعات راهبردی صددرصد به این موضوع و سوال اساسی پاسخ مثبت می‌دهیم و مدعی هستیم که با توجه به تعریف علوم انسانی، چرایی، فلسفه و چگونگی‌اش ما دارای علوم انسانی اسلامی هستیم. اثبات این ادعا و استدلال برای این پاسخ مثبت دو سطح دارد؛ یک سطح مختصر، گذرا و ساده و یک سطح پژوهشی که در این مقال نمی‌گنجد. اما در سطح نخست در قالب یک سوال آن را طرح می‌کنم. کدام پدیده انسانی با همین اطلاق در تمام علوم اسلامی جاری شما می‌توانید مثال بزنید که علوم انسانی شرقی و غربی، شمالی، جنوبی نسبت به آن پدیده اظهارنظر کرده باشد که ما وقتی آن پدیده را از دین مبین اسلام سوال می‌کنیم و دین را استنطاق می‌کنیم و می‌پرسیم اسلام عزیز نظر شما درباره این پدیده چیست؟ دین اسلام در پاسخ دادن به این سوال ما سکوت کند.

کسانی که منکر علوم انسانی اسلامی هستند یک مثال برای ما ذکر کنند که ما این مثال را به دین اسلام و منابع آن عرضه کرده باشیم و از آن پاسخی نگیریم درحالی که علوم انسانی بعدی به آن پاسخ داده باشد. آیا این موضوع خودش نشان نمی‌دهد که ظرفیت دین مبین اسلام برای مدیریت دانش مربوط به انسان بی‌نهایت است ما که معتقد نیستیم علوم دقیقه، تجربی و یا علوم طبیعی را دین باید پوشش دهد اما اگر ما از پوشش دادن علوم انسانی نسبت به اسلام امتناع کنیم چه چیزی برای اسلام باقی می‌ماند. بنابراین من تعجب می‌کنم از کسانی که خودشان رامسلمان می‌دانند و نسبت به علوم انسانی اسلامی با نگاه منفی معاندانه و با انکار برخورد می‌کنند.

دو حالت بیشتر ندارد یا اینکه اساسا اسلامی که این افراد می‌شناسند انحرافی و غیرواقعی است و یا اسلام واقعی را می‌شناسند اما به دلیل وابستگی و سرسپردگی به منابع قدرت و ثروت و علم‌های غیردینی به خود اجازه اقرار به این مساله روشن و واضح را نمی‌دهند.

به شکل بسیار روشن مشخص است که اگر عناوین کتاب‌های روایی کتاب‌های فقهی، اخلاقی و غیره را مرور کنید می‌بینید که هزاران عنوان مشترک با عناوینی که در علوم انسانی موجود مورد بررسی است پیدا می‌کنید پس ما با چه دلیل قانع‌کننده‌ای باید بگوییم که دین اسلام درباره روابط میان انسان‌ها حرفی برای گرفتن ندارد. این بالاترین ظلم به آیین کامل حنیف دین مبین اسلام است. بنابراین ما در موسسه مطالعات راهبردی به علوم انسانی اسلامی و چیستی، چرایی و چگونگی آن پاسخ داده‌ایم و ماموریت آن را تولید نظریه تمدن نوین اسلامی تعیین کردیم که این نظریه نورانی تمدن اسلامی تولید نمی‌شود مگر اینکه علوم انسانی اسلامی به عنوان زیرساخت نظری آن تولید شود.

در میان محصولات مطالعات راهبردی کتاب‌هایی تولید شده که تلاش کرده با رویکرد انگیزشی و روانشناسی مثبت‌گرا حرکت کند این درحالی است که در این حوزه اغلب کتاب‌های ما ترجمه‌ای است لطفا دراین‌باره توضیحات بیشتری دهید?

در بحث انگیزش مثبت‌اندیشی و عناوین مرتبط با آن که در نظریه‌های علم مدیریت، اخلاقی و تربیتی درباره آن بحث می‌شود با توجه به اینکه رسالت انبیا تربیت انسان است و صراحتا در قرآن آمده که پیامبر را مبعوث کردیم تا مردم را تزکیه کند و به آ‌نها کتاب و حکمت تعلیم دهد قطعا نظریه انگیزش از نگاه اسلام به‌عنوان یکی از ارکان تربیت دارای حجم عظیمی است از داده‌های علمی وحیانی است. بنابراین ما هنگامی که نظام تربیتی اسلام را در موسسه در دستور پژوهش قرار داده‌ایم سامانه جامع داده‌های این اطلاعات را رونمایی خواهیم کرد اما درباره کتاب‌های تولیدی موسسه در این زمینه با رویکرد نظریه علم دینی، علوم انسانی اسلامی ما نظریه روش تحقیق جامع علم دینی را درحال تولید محتوا هستیم که دو بخش آن تاکنون تولید شده و بخش‌های دیگر آن به مرور تولید خواهد شد.

دو جلد کتاب موسسه در دست انتشار دارد، این دو کتاب چه عناوینی دارند و در آینده چه مجلدات دیگری رونمایی می‌شود؟

کتاب اول «درسنامه پارادایم شبکه‌ای» است که یکی از ابتکارات علمی موسسه مطالعات راهبردی در مقابل پارادایم‌های جاری است که مبحث فلسفه علم و تولید آن را تئوریزه کرده است و برای آن زیرساخت فراهم کرده و نظام منسجمی را تصویر می‌کند. در قدم اول درباره نظریه‌ پنج ضلعی روش تحقیق علم دینی ما «درسنامه شبکه مسائل» را تولید کرده‌ایم که به عنوان یک بسته جامع لایه‌برداری از یک موضوع و تولید سوال برای پوشش دادن همه ابعاد مورد نظر محقق قابل استفاده است. از سوی دیگر در قدم‌های بعد درسنامه‌های تولید کلیدواژه،‌ شیوه جست‌وجوی اطلاعات علمی، تحلیل اطلاعات علمی و مدل‌سازی شبکه‌ای را تولید خواهیم کرد.

امسال این منابع تا پایان سال به دست مخاطب خواهد رسید؟

امیدواریم که چنین اتفاقی رخ دهد چراکه پروژه سنگینی است و در سال 97 موسسه مطالعات راهبردی چون به سمت رسمی شدن پیش می‌رود، تلاش می‌شود با سامان‌دهی گروه‌های علمی و تعیین وظایف پروژه‌های بیست‌گانه بتوانیم تولیدات بیشتری در این حوزه داشته باشیم.
 
غرفه موسسه مطالعات راهبری علوم و معارف اسلام  در راهرو 27 غرفه 16 واقع است. سی‌ویکمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران تا 22 اردیبهشت در مصلای بزرگ امام برپاست.