خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- رابرت بی. مارکس نویسنده کتاب «خاستگاه‌های جهان مدرن؛ روایتی درباره تاریخ جهان و محیط‌زیست از قرن پانزدهم تا قرن بیست‌ویکم» استاد تاریخ است و حوزه‌های تخصصی خودش را این‌گونه تعریف کرده است: تاریخ محیط‌زیست در آسیای شرقی، تاریخ چین، تاریخ جهان و تاریخ محیط زیست. عمده آثار این نویسنده متمرکز بر تاریخ چین است و به همین خاطر است کتاب او درباره خاستگاه‌های جهان مدرن هم به چین نظر ویژه دارد.

آن گونه که از بخش اعلام کتاب برمی‌آید، پربسامدترین واژه در این کتاب، کلمه «چین» است. فصل دوم کتاب نیز «آغاز روایت تاریخ جهان مدرن با چین» نام دارد. بر این مبنا می‌توان در ادعایی که در سطر اول توضیح پشت جلد کتاب آمده است تشکیک کرد. جمله چنین است: «این کتاب پیدایش جهان مدرن را از منظری جهانی بررسی می‌کند.» آیا به واقع منظر بررسی کتاب جهانی است؟ منظر جهانی چه معنایی دارد؟
 
در همان متن تمایز این کتاب با متون پیشین درباره خاستگاه‌های جهان مدرن چنین ذکر شده است: «تحقیقات پیشین این فرض را بدیهی می‌شمردند که مفهوم «برآمدن غرب» می‌تواند پیدایش جهان مدرن را توضیح دهد و تاکید می‌کردند که اروپا ویژگی‌های منحصر به فردی داشته که به آن (و فقط آن) امکان می‌داده است زودتر از دیگران مدرن شود و از این رو، صلاحیت اخلاقی و قدرت این را داشته باشد که مدرنیته را در نقاط دیگر جهان رواج دهد.» بر این مبنا می‌توان گفت منظور از منظر جهانی، منظری غیر اروپامحور است. اما نکته این است که آیا منظر غیر اروپامحور کتاب «خاستگاه‌های جهان مدرن» به واقع جهانی است؟
 


شاید بتوان گفت مزیت عمده کتاب «خاستگاه‌های جهان مدرن» این است که روایتی غیراروپامحور و همچنین روایتی متمرکز بر محیط‌زیست از برآمدن مدرنیته ارائه می‌دهد اما در جهانی بودن این روایت می‌شود تشکیک کرد. این کاری است که از همان ابتدای انتشار ویراست اول کتاب (در سال 2002) منتقدین بسیاری انجام داده‌اند. به عنوان نمونه در نقد کوتاهی که مری واتسون شلینگر استاد دانشگاه ایالتی واشنگتن بر این کتاب نوشته است نکته‌ای که مورد توجه قرار گرفته است این است که در این کتاب خاستگاه‌های آفریقایی و آمریکایی جهان مدرن نادیده گرفته شده است.

مری واتسن شلینگر که یکی از مولفان مجموعه سه جلدی «گذرگاه‌های جهانی؛ منابع تاریخ جهان» است در همان مطلب ابراز امیدواری کرده است که محققان دیگری این کمبود کتاب را جبران کنند. به عبارت دیگر روایتی که رابرت بی. مارکس از شکل‌گیری جهان مدرن ارائه می‌دهد، روایتی اوراسیایی است. یعنی روایتی اروپایی/آسیایی. یکی از کلیدواژه‎های کتاب هم همین «اوراسیا» است.
 
اما تکیه نویسنده بر آسیا برای تبیین چگونگی شکل‌گیری جهان مدرن بی‌دلیل نیست. او در مقدمه خود بر ویراست سوم کتاب چنین نوشته است: «جهان مدرن از لحاظ سیاسی به شکل دولت-ملت‌ها سازمان یافته و از لحاظ اقتصادی بر سرمایه‌داری صنعتی متمرکز است. یافته‌های ما نشان می‌دادند که جوامع آسیایی دارای بسیاری از خصوصیاتی‌اند که دیگران آنها را ویژگی‌های منحصرا اروپایی می‌پنداشتند.» به عبارت دیگر، رابرت مارکس نوع سرمایه‌داری در کشورهایی نظیر چین و نیز ساخت دولت-ملتی کشورهای آسیایی را از جمله خاستگاه‌های جهان مدرن می‌داند.
 
تکیه‌گاه نظری او در ارائه این قرائت تازه از شکل‌گیری مدرنیته تحقیقات پژوهشگرانی مانند آندره گوندرفرانک و کنت پامرنز است. پامرنز تاریخ‌نگاری آمریکایی است که در کتاب دگرگونی بزرگ روایتی دیگرگونه از انقلاب صنعتی ارائه داده است. به اعتقاد پامرنز: «راه بهتر اندیشیدن درباره انقلاب صنعتی این است که آن را روندی ببینیم که در جریان یافتن سازوکارهای صرفه‌جویی در زمین تحول یافته بود. در سراسر جهان قدیم، از چین در شرق تا انگلستان در غرب، کمبود زمین برای تولید نیازمندی‌های اساسی زندگی هرگونه رشد بیشتر را به کلی محدود می‌کرد.» (145)
 
این ایده پامرنز تا حد زیادی مفهوم تاریخ محیط‌زیستی آنگونه که در این کتاب مدنظر بوده است را مشخص می‌سازد. در ویراست سوم کتاب که در سال 2015 منتشر شده و مبنای ترجمه کتاب به فارسی قرار گرفته است، نویسنده تکیه بیشتری بر مقوله محیط‌زیست و به ویژه تغییرات اقلیمی داشته است.


      رابرت بی. مارکس
 
از جمله خصوصیات این کتاب و کتاب‌های مشابه آن است که روایتی طولی از تاریخ ارائه می‌دهند. بازه زمانی مورد بررسی در این کتاب از قرن پانزدهم تا قرن بیست‌ویکم است. بی‌شک این مدت‌زمان طولانی از جزءنگری کتاب می‌کاهد اما در عین حال در چنین آثاری روایتی منسجم از تاریخ ارائه می‌شود. در چنین کتاب‌هایی به خوبی می‌شود تاثیر گذشته بر حال را دید.

این نکته‌ای است که نویسنده نیز بر آن تاکید داشته است: «هدفم این بوده است که به این نکته اشاره کنم که تاریخ، بر خلاف تصور کسانی که آن را دست مرده گذشته می‌پندارند، پدیده‌ای زنده است که به امور جاری مربوط می‌شود.» (4)
 
کتاب «خاستگاه‌های جهان مدرن» را سعید مقدم ترجمه کرده و به تازگی نشر مرکز آن را منتشر کرده است. این کتاب از پیشگفتاری با نام «برآمدن غرب؟»، شش فصل که به صورت کونولوژیک و با تکیه بر روایتی اوراسیایی برآمدن مدرنیته را روایت می‌کنند و نیز یک فصل که به جمع‌بندی مطالب کتاب اختصاص دارد تشکیل شده است.
 
در بخش جمع‌بندی که «تغییرات، تداوم‌ها و شکل‌گیری آینده» نام دارد نویسنده می‌گوید: «آنچه در درک پیدایش جهانِ مدرن امری مرکزی به نظر می‌آید دیدگاهی جهانی و زیست‌بومی است که برای فهم آنچه در بخش‌های مختلف جهان رخ داد و آنچه بر سر آنها آمد ضروری است. در واقع بیشتر ماجرای ساختن جهان مدرن در نتیجه تعاملات بین بخش‌های مختلف جهان و بین انسان‌ها و محیط‌زیست پدید آمده است، نه دستاوردهای فرهنگی هر بخش (از جهان). در حقیقت این دستاوردها قابل فهم نیست مگر در زمینه‌ای جهانی. کل (در اینجا، جهان و تاریخ مدرن آن) بیش از اجزاء است.» ( 253) شاید پاراگرافی که نقل شد بتواند ایده بنیادین کتاب خاستگاه‌های جهان مدرن را تبیین کند.
 
کتاب «خاستگاه‌های جهان مدرن» نوشته رابرت بی. مارکس را نشر مرکز با ترجمه سعید مقدم در 276 صفحه و با تیراژ 1000 نسخه به قیمت 39500 تومان در سال 1397 منتشر کرده است.