ناصرالدین‌شاه قاجار از چه زمانی شروع به ثبت و ضبط خاطرات روزانه خود کرد؟
قدیمی‌ترین روزنامه خاطراتی که از ناصرالدین‌شاه موجود است، مربوط به بخشی از اتفاقات سال اول سلطنت وی که در تاریخ شوال 1265 قمری به رشته تحریر درآورده است. البته این خاطرات به طور پیوسته نیست، و تنها به موضوعی خاص یعنی صورت پیشکش‌هایی می‌پردازد که از اول جلوس به سلطنت، به شاه اهدا شده است. بدون شک ناصرالدین‌شاه در تمامی طول مدت سلطنتش، خاطرات روزانه خود را ثبت کرده است و این کار تا 48 ساعت قبل از ترور وی انجام پذیرفته است.
آیا در حال حاضر، تمامی این خاطرات موجود است؟
متاسفانه خیر. آنچه امروز در دسترس ما قرار دارد، خاطرات از 1279 ق. به بعد است و قبل از این تاریخ تقریبا خاطراتی باقی نمانده است. علت این موضوع بر ما معلوم نیست. هر چند شاه در بخشی از خاطرات سال 1309 ق. خود، هنگامی که به روستای دودهک قم می‌رسد، این طور نوشته که: «چهل سال قبل و در زمان میرزاتقی‌خان امیرنظام هم به این ده دودهک آمده بودیم، و روزنامه خاطراتش را هم نوشته بودیم، ولی بعد از امیر (در واقع قتل امیر) آن روزنامه‌ها را در لب جوی آب باغ نگارستان شستیم و از بین بردیم.» اینکه چه تعداد از این روزنامه‌ها توسط شخص شاه از بین برده شده، معمایی است که شاید هیچ‌گاه حل نشود.
اصل این خاطرات در کجا نگهداری می‌شود؟
مجموعه آلبوم‌هایی که اختصاص به خاطرات روزانه ناصرالدین‌شاه دارد و تحت عنوان کلّی اسناد بیوتات سلطنتی از آنها یاد می‌شود، در دو آرشیو اصلی کشور، یعنی مرکز اسناد کاخ گلستان و سازمان اسناد ملی ایران بایگانی شده است. از این مجموعه، خاطرات از سال 1279 تا 1308 قمری در سازمان اسناد ملی ایران، و خاطرات از سال 1308 تا 1313 قمری در مرکز اسناد تاریخی کاخ گلستان نگهداری می‌شود.
و شما بر روی اسناد کدام یک از این دو بخش کار کرده‌اید؟
بنده بر روی هر دو بخش این اسناد کار کرده‌ام. از شش جلد کتابی که توسط بنده تصحیح و به چاپ رسیده است، سه مجلد مربوط به سازمان اسناد ملی و سه مجلد آن نیز مربوط به کاخ گلستان است.
تقدم و تاخر تاریخی در انتشار این خاطرات رعایت شده است؟
خیر! به سبب منفک بودن این دو بخش، و با توجه به تفاوت‌های نحوه دسترسی به اسناد، و همچنین تفاوت قوانین و دستورالعمل‌های دو سازمان جهت استفاده و بهره‌برداری از اسناد، و در نهایت شرایط چاپ کتاب، این امکان برای پژوهشگران فراهم نیست تا به طور پیوسته و براساس ترتیب آلبوم‌ها، نسبت به بازخوانی و انتشار آنها اقدام کنند. لذا می‌بینیم که در طی سال‌های گذشته، به سبب امکان دسترسی آسان‌تر به آن بخش از اسناد و آلبوم‌ها که در سازمان اسناد ملی ایران نگهداری می‌شود، بخش‌های بیشتری از این خاطرات توسط کوشش‌گران این عرصه بازخوانی و به چاپ رسیده است.
چه بخش از خاطرات روازنه ناصرالدین‌شاه توسط شما بازخوانی و چاپ شده است؟
مجموع روزنامه‌های خاطرات ناصرالدین‌شاه که توسط بنده و بخشی نیز با همکاری همسرم نسرین خلیلی به چاپ رسیده به ترتیب زیر است:
- روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه از 1308تا 1309ق. که توسط پژوهشکده میراث فرهنگی انتشار یافته است.
- روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه از 1309 تا 1310ق. که توسط ناشر خصوصی به چاپ رسیده است.
- روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه از 1310 تا 1312ق. که توسط بنیاد موقوفات دکتر افشار منتشر شده است.
- روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه از 1282 تا 1283ق. توسط انجمن آثار و مفاخر فرهنگی انتشار یافته است.
- روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه از 1283 تا 1284ق. توسط بنیاد موقوفات دکتر افشار منتشر شده است.
- روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه از 1284 تا 1287ق. نیز توسط بنیاد موقوفات دکتر افشار منتشر شده است.
چه تعدادی از این خاطرات باقی مانده و هنوز منتشر نشده است؟
از مجموعه اسنادی که در کاخ گلستان نگهداری می‌شود، در حال حاضر مجلدات مربوط به خاطرات روزانه ناصرالدین‌شاه از 1312 تا 1313 ق. و از 1313 تا 48 ساعت قبل از ترور ناصرالدین‌شاه باقی مانده است، که این دو مجلد در قالب یک کتاب با عنوان روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه از 1312 تا 1313 ق. به زودی منتشر خواهد شد. اما از مجموعه آلبوم‌هایی که در سازمان اسناد ملی نگهداری می‌شود، روزنامه خاطرات از 1287 تا 1289 ق. در دست آماده‌سازی است، که امیدوارم برای اواسط سال آینده منتشر بشود.
به غیر از روزنامه‌های خاطرات ناصرالدین‌شاه، کتب دیگری نیز از شما به چاپ رسیده است؟
کتابی به زودی منتشر خواهد شد از مجموعه اسناد کتابخانه و موزه ملی ملک، با عنوان نامه‌هایی به ناصرالدین‌شاه که این کتاب شامل مجموعه عرایض و نامه‌هایی است که اشخاص مختلف، در هنگام وزارت درباری میرزاعلی‌اصغرخان امین‌السلطان، به ناصرالدین‌شاه نوشته‌اند و شاه در کنار هر یک از این نامه‌ها دستوراتی صادر کرده است.
اشاره کردید به کتابی که قدیمی‌ترین خاطرات ناصرالدین‌شاه در آن ثبت است، اگر امکان دارد کمی راجع به این کتاب توضیح بدهید؟
کتاب مورد اشاره، کتابی است که تحت عنوان مرقع ناصری، به زودی توسط انتشارات بنیاد موقوفات دکتر افشار به چاپ خواهد رسید. این کتاب که به صورت مرقع صحافی شده است، شامل قدیمی‌ترین دستخط دیده شده از ناصرالدین‌شاه (پنج‌سالگی شاه) و نوشته‌هایی از دوران ولیعهدی وی، قدیمی‌ترین سلف‌پرتره‌های شاه که در سیزده و چهارده‌سالگی از خود کشیده است، بخش‌هایی از خاطرات شاه که میرزاتقی‌خان امیرکبیر در قید حیات است و شاه با امیر در این خاطرات دیالوگ دارد، طراحی‌ها و نقاشی‌های فراوان که توسط شاه از مناظر و اشخاص کشیده است، همچنین سیاه‌مشق‌ها و سروده‌هایی از وی، به انضمام دستخط‌هایی از جیران زن معروف ناصرالدین‌شاه، دستخط میرزاتقی‌خان امیرنظام، نقاشی که توسط امیرنظام ولیعهد محبوب ناصرالدین‌شاه کشیده شده و غیره است.
در این کتاب، به خاطرات سال‌هایی که از آنها کتابی موجود نیست هم پرداخته شده است؟
بله، خوشبختانه بخش زیادی از این کتاب به خاطرات روزانه شاه طی بازه زمانی از 1265 تا 1290 ق. پرداخته شده است. هر چند این مطالب به صورت پراکنده و غیرمنسجم است، ولی با توجه به اینکه از این سال‌ها هیچ سند و اطلاعی در دست نیست، اهمیت این مطالب را دوچندان می‌کند. به عنوان مثال، برای اولین بار در این کتاب، به وقایع سال‌های ابتدایی سلطنت شاه، همچنین شرح مبسوطی از اولین و دومین ولیعهد او که در سنین کودکی درگذشته‌اند پرداخته شده است.
در خاطرات ناصرالدین‌شاه، به مسائل سیاسی نیز پرداخته است؟
خیر. سنت حاکم بر خاطرات روزانه ناصرالدین‌شاه، این‌گونه است که کمترین اشارات را به وقایع سیاسی داشته است. در واقع این مطالب ثبت و ضبط می‌شد، برای اینکه شاه بعدها به آنها مراجعه کرده، و در جریان وقایع گذشته قرار بگیرد. خود شاه نیز به کرات در خاطراتش به این موضوع اشاره کرده است. به‌علاوه، شاهدیم که طی سال‌های بعد، شاه در کنار بسیاری از مطالب روزنامه‌های خاطرات خود، حاشیه‌هایی نوشته و توضیحاتی به مطلب اضافه کرده است. مثلا اگر به موضوعی در بخشی از خاطرات اشاره شده و نتیجه آن سریعاً معلوم نشده باشد، مدتی بعد، حتی گاهاً سال‌ها بعد، نتیجه آن واقعه توسط شاه حاشیه‌نویسی شده است. به عنوان مثال شخصی به قتل رسیده، و قاتل وی مشخص نیست. سال‌ها بعد شاه در کنار این واقعه حاشیه نوشته است که قاتل فلان شخص بود و پس از دستگیری به این سرنوشت محکوم شد.
در هنگام تصحیح این متون، دخل و تصرفی در اصل متن، توسط شما صورت گرفته است؟
خیر. نهایت دخل و تصرفی که ما در هنگام تصحیح اعمال می‌کنیم، تغییر برخی از شیوه‌های رسم‌الخطی است که در معنای جمله هیچ خللی ایجاد نمی‌کند و تنها خوانش متن را برای خواننده آسان می‌سازد. به عنوان مثال، کلماتی که با حرف ها ادغام شده‌اند (مانند خانها و خواجها) به (خانه‌ها و خواجه‌ها) تغییر یافته است که همین مقدار تغییر نیز در مقدمه به آگاهی خواننده رسیده است. همچنین اصل کلماتی که در طی زمان به اشکال متفاوتی نوشته شده است (مانند استخر و اسطخر) را در متن حفظ کرده و در پانویس تذکر داده‌ایم که به همین املاء تحریر شده است. اما در ارتباط با کلماتی که به شکل غلط تحریر شده باشد، (مانند حیات به‌جای حیاط) قاعده به این ترتیب است که شکل صحیح واژه را در متن آورده و شکل غیرصحیح آن را در پانویس قرار می‌دهیم، و همان‌طور که عرض کردم، تمامی این تغییرات در مقدمه به اطلاع خوانندگان رسیده است.
نظر شما