کتاب «ملاحظات و محاکمات» هفتمین جلد از «مجموعه تاریخ ایران و عثمانی» است. درباره این مجموعه، نحوه شکل‌گیری و چشم‌انداز آینده آن و از اساس اهمیت پرداختن به موضوع روابط ایران و عثمانی توضیح دهید.
نخستین شماره «مجموعه تاریخ ایران و عثمانی» به همت انتشارات طهوری در سال 1387 منتشر شد و نهمین شماره آن اکنون در دست چاپ است. پیش از آغاز انتشار این مجموعه، درباره تاریخ روابط ایران و عثمانی کارهایی به صورت کتاب و مقاله از سوی من منتشر می‌شد، اما از سال یاد شده تصمیم گرفتم با پایه‌گذاری مجموعه مزبور آثار مربوط به حوزه تاریخ ایران و عثمانی را به صورت منسجم و هدفدار دنبال کنم. به این معنی که از بین مسائل بی‌شمار مرتبط با تاریخ ایران و عثمانی تنها بر چند مسئله مشخص متمرکز شوم و از طرفی پایه و اساس کار را بر منابع و متون بگذارم. یعنی آثاری که تا پیش از انتشار، برای پژوهشگران ایرانی کاملاً ناشناخته بود. این مجموعه علی‌رغم تنگناها و دشواری‌های پیش رو در حوزه نشر به ویژه مسئله فروش منابع و متون که مخاطبان خاص دارد، انشاالله ادامه خواهد یافت. اسباب خشنودی است که آثار منتشره مورد توجه پژوهشگران تاریخ به ویژه دانشجویان تحصیلات تکمیلی قرار گرفته است.
کتاب «ملاحظات و محاکمات» به فرآیند تعیین حدود مرزی ایران و عثمانی پس از امضای عهدنامه دوم ارزنه‌الروم می‌پردازد. درباره ریشه‌های تاریخی شکل‌گیری اختلاف مرزی میان ایران و عثمانی توضیح دهید.
چیزی به نام «جنگ» یکی از مسائل مهم و پایدار تاریخ ایران از دوره باستان تا همین دوره اخیر بوده است. جنگ برای دفاع از قلمرو حاکمیت ایران از دوران باستان شروع و به جنگ هشت ساله عراق و ایران ختم می‌شود. در این تاریخ چند هزار ساله، کشمکش‌ها و جنگ‌های عثمانی و ایران در زمره طولانی‌ترین برخوردهای نظامی به حساب می‌آید. در طول بیش از ششصد سال حکمرانی امپراتوری عثمانی که مصادف با چند سلسله پادشاهی در ایران است، صدها برخورد نظامی کوچک و بزرگ صورت گرفت. حتی برخی جنگ‌ها بیش از یک دهه در عمق وسیعی از مناطق مرزی ادامه یافت.
برخی جنگ‌ها به متارکه بدون عهدنامه انجامید و برخی جنگ‌ها با عهدنامه صلح پایان یافت. ای بسا اگر طرف عثمانی به عهدنامه‌های منعقده پایبند می‌بود صلح و آرامش در مرزها استقرار می‌یافت، اما سنت نقض و پاره کردن عهدنامه از دوران عثمانی به عراق دوران صدام به ارث رسید و لذا ایران در مرزهای غربی همیشه در معرض تعدی و تجاوز بود.
عهدنامه دوم ارزنه الروم که در 1263 هجری قمری منعقد شد، نخستین عهدنامه‌ای است که با وساطت دو قدرت بزرگ آن دوران یعنی روس و انگلیس بعد از حدود چهار سال مذاکره منعقد شد. به موجب ماده سوم این عهدنامه مقرر شده بود که اختلافات مرزی دو دولت ایران و عثمانی با تشکیل کمیسیونی چهار جانبه با حضور نمایندگان چهار دولت حل و فصل شود. این کمیسیون مشترک تحدید حدود که از 1266 قمری شروع به کار کرد، نزدیک به صد سال در دوره‌های مختلف (از اوایل دوره ناصری تا اواخر دوره رضاشاه) با افت و خیز بسیار به کار خود ادامه داد. مرزهای امروز ایران با ترکیه و عراق به نوعی حاصل این مذاکرات طولانی است.
اختلافات مرزی ایران و عثمانی بعدتر خود را در قالب اختلافات مرزی ایران و عراق بروز داد و در نهایت به جنگ هشت ساله انجامید. بر مبنای متونی از این دست آیا می‌توان نگرشی نو به این اختلافات مرزی به دست آورد؟
در دوران جنگ ایران و عراق و بعد از پایان آن در ایران و خارج از ایران درباره اختلافات مرزی ایران و عراق آثار متعددی به صورت مقاله، کتاب و پایان نامه نوشته و منتشر شد. اگر به منابع بیشتر این آثار نگاه کنید متوجه می‌شود که نویسندگان کمتر به منابع دست اول ارجاع داده‌اند، درست به این علت که بیشتر منابع و متون و به ویژه اسناد مرتبط با حدود ایران و عثمانی هنوز منتشر نشده است. البته در سال‌های اخیر شماری از اسناد و منابع منتشر شده است. به ویژه در ترکیه پژوهش‌های زیادی چه به صورت پایان‌نامه‌های دانشگاهی و چه به صورت کتاب و مقاله از سوی پژوهشگران این کشور منتشر شده است. اما در ایران نه به انتشار منابع، متون و اسناد مربوط به حدود به صورت جدی توجه شده و نه پژوهش‌های مبتنی بر منابع اصیل انتشار یافته است.
البته چند اثر شاخص در این زمینه داریم که باید استثنا کرد. می‌توان گفت بیش از نود درصد اسناد ارزشمند و بی‌نظیر مربوط به تحدید حدود ایران و عثمانی در آرشیو وزارت امور خارجه موجود است که هنوز حتی معرفی نشده‌اند. اتفاقاً بیشتر اسناد و رساله‌های میرزا محبعلی‌خان و فرزندش میرزا جهانگیرخان که یک دوره صد ساله تاریخ تحدید حدود ایران و عثمانی را پوشش می‌دهند در آرشیو وزارت امور خارجه است. هنوز کاری بر روی آنها نشده است. من در پایان سه کتابی که از این پدر و پسر منتشر کرده‌ام، فهرست آثار آنها که در وزارت امور خارجه موجود است را آورده‌ام.
آیا کتابی مانند «ملاحظات و محاکمات» نکته ناگفته‌ای درباره اختلافات مرزی را آشکار می‌سازد؟
کتاب ملاحظات و محاکمات که در زمره یکی از آثار ارزشمند میرزا محبعلی‌خان ناظم الملک است، حاوی آگاهی‌های تازه زیادی است. جالب اینکه کتاب حاوی داده‌های تازه طرفینی است. به این معنی که نویسنده ادعاهای دو نماینده اصلی دولت عثمانی، درویش پاشا و خورشید پاشا، را عیناً از آثار آنها نقل می‌کند و بعد از ترجمه دقیق آنها به نقد و ردّ آنها می‌پردازد. ما تا کنون با نوشته‌های نمایندگان عثمانی آشنا نبودیم و نمی‌دانستیم آنها بعد از سال‌ها حضور در کمیسیون‌های تحدید حدود در آثار خود چه نوشته‌اند، و چه ادعاهایی کرده‌اند، و از طرفی نمی‌دانستیم رئیس کمیسیون تحدید حدود ایران یعنی میرزا محبعلی خان، در پاسخ آنها چه گفته و چه استدلال‌هایی کرده است. اما خوشبختانه با انتشار کتاب «ملاحظات و محاکمات» در جریان دقیق گفته‌ها و نوشته‌های آنها قرار می‌گیریم. بد نیست در اینجا اشاره کنم که من در حین تصحیح و پژوهش این اثر با ترجمه فارسی اثر درویش پاشا که توسط میرزا جهانگیرخان به فارسی ترجمه شده آشنا شدم و به تصحیح نسخه خطی آن پرداختم. این اثر با عنوان «لایحه تحدید حدود ایران و عثمانی» در سال جاری از سوی انتشارت طهوری منتشر شد.
تصویر فرزند نویسنده کتاب ملاحظات و محاکمات
درباره نویسنده کتاب «میرزا محبعلی خان ناظم الملک» چه می‌دانیم؟
میرزا محبعلی خان و فرزندش میرزا جهانگیر خان به مدت صد و دو سال در کمیسیون‌های تحدید حدود ایران و عثمانی نقش کلیدی داشتند. این دو یا به عنوان رئیس کمیسیون، و یا به عنوان عضو اصلی و تعیین کننده کمیسیون نقش آفرینی کردند. بنابراین پدر و پسر یک قرن برای دفاع از قلمرو حاکیمت ایران در مرزهای غربی و شرقی ایران، با قدم و قلم نقش ماندگار از خود به جا گذاشتند. ده‌ها سال قدم به قدم همراه با دیگر اعضای کمیسیون تحدید حدود شامل نمایندگان روس و انگلیس و عثمانی هزاران کیلومتر از مرزهای ایران را درنوردیدند. این پدر و پسر ده‌ها رساله و لایحه و هزاران سند درباره روند تحدید حدود ایران در مرزهای شرقی و غربی از خود به جا گذاشتند. با این همه، تا چند سال قبل که برخی از آثار آنها از سوی اینجانب منتشر شد، هیچ شناختی از آنها نبود. حتی در شرح رجال بامداد نیز تنها مختصری درباره میرزا جهانگیرخان آمده و درباره پدرش هیچ مطلبی منتشر نشده است.
در سال 1394 مقاله‌ای با عنوان «میرزامحبعلی خان ناظم الملک مرندی یکانلو: دولتمری ناشناخته از عصر ناصری» در فصلنامه تاریخ ایران دانشگاه شهید بهشتی از سوی اینجانب منتشر شد که حاصل چند سال پژوهش بر روی اسناد میرزا محبعلی‌خان بود. من در سال 1395 کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» اثر میرزا محبعلی‌خان را منتشر کردم. در سال 1396 اثر دیگر او یعنی «ملاحظات و محاکمات» را به چاپ رساندم. در سال جاری نیز ترجمه اثر درویش پاشا به قلم میرزا جهانگیرخان را منتشر ساختم. این سه اثر و برخی نوشته‌های دیگر که در سال‌های اخیر منتشر کرده‌ام، راه را برای شناخت زندگی، آثار و اقدامات این پدر و پسر هموار می‌کند. با این حال، باید کارهای بیشتری انجام گیرد تا بتوان این دو شخصیت مهم و موثر در حوزه تاریخ روابط خارجی ایران به ویژه تاریخ روابط ایران و عثمانی را بهتر شناخت.
از خصوصیات جالب متن میرزا محبعلی خان، آشنایی قابل توجه‌اش با مبانی حقوق بین‌الملل است. آیا او در این زمینه تحصیلاتی داشته است؟ کیفیت این اثر را از منظر حقوقی و در مقایسه با متون هم‌دوره‌اش چگونه می‌توان ارزیابی کرد؟
در این باره قبلاً در مقاله یاد شده و نیز در مقدمه کتاب محموعه رسائل و لوایح به نکاتی اشاره کرده‌ام. در اینجا به اجمال می‌گویم که میرزا محبعلی خان به دلیل درگیر شدن در مسئله تحدید حدود، ناخواسته سر از رشته‌ای به نام حقوق بین‌الملل درمی‌آورد. می‌دانیم که او به عنوان رئیس کمیسیون تحدید حدود در معرض مسائل و چالش‌های حقوقی قرار داشته و لذا بنا به ضرورت‌های کاری برای دفاع از حقانیّت ایران در اختلافات مرزی به نوعی سر از حقوق بین الملل درمی‌آورد. از آنجا که تا زمان او اثری دربارة حقوق بین‌الملل به زبان فارسی وجود نداشته، میرزا محبعلی‌خان به کتابی در «حقوق بین‌الملل» که از آلمانی به ترکی ترجمه و در استانبول منتشر شده بود، دست می‌یابد و در سال 1269 و 1271 هجری قمری به زبان فارسی ترجمه می‌کند. این اثر در واقع نخستین کتاب در حقوق بین‌الملل است که به فارسی درآمده است. نسخه خطی هر دو مجلد آن در کتابخانه ملی موجود است.
به طور معمول متونی که به ادوار گذشته تاریخ تعلق دارند از منظر تاریخ ادبیاتی نیز مورد توجه قرار می‌گیرند. آیا کتاب «ملاحظات و محاکمات» از منظر ادبی شاخصه جالب توجهی دارد؟
هر متن چه تاریخی و غیره، متعلق به یک دوره تاریخی است. از این حیث، انتشار هر متن می تواند دریچه‌ای به روی پژوهشگران حوزه تاریخ ادبیات بگشاید. این اصل درباره کتاب یاد شده نیز صادق است. نویسنده کتاب یکی از رجال مطرح دوره ناصری در حوزه روابط خارجی است. میرزا محبعلی خان کتاب را بسیار دقیق، فنی و حساب شده نوشته است. هدف او علاوه بر نقد ادعاهای ارضی و مرزی نمایندگان عثمانی، دفاع از قلمرو حاکمیت ایران در سراسر مناطق مرزی از محمره (خرمشهر) تا ماکوست. بنابراین در انتخاب واژه‌ها، کلمات، تعابیر، اصطلاحات و غیره نهایت دقت را به کار برده است.
نویسنده چون به درستی می‌دانسته که سطر سطر نوشته‌اش بار حقوقی دارد، بر اهمیت ظرافت زبان در بیان مقصود و مفاهیم به خوبی واقف بوده است. از این رو، سبک نویسنده در نگارش اثر دارای ارزش ادبی و حقوقی است. به ویژه از این حیث که ما در زمینه یاد شده آثار مشابه بسیار کم داریم. البته بیشتر در اسناد و مکاتبات مربوط به روابط خارجی می‌توان به چنین سبک و سیاقی در نگارش برخورد. نظیر اسناد به جا مانده از قائم مقام، امیرکبیر، و برخی رجال دستگاه دیپلماسی به ویژه وزرای خارجه.
انتشار آثاری نظیر ملاحظات و محاکمات نشان می‌دهد متون بسیاری از ادوار گذشته و به ویژه دوره قاجار ناشناخته مانده‌اند و کمتر مورد توجه هستند. به عنوان پژوهشگر حوزه تصحیح متون و اسناد، میزان و کیفیت توجه به متون دوران قاجار در زمینه تصحیح و انتشار را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بله همین‌طور است که می‌گویید. منابع دست اول زیادی از دوره قاجار هنوز ناشناخته است. البته در سال‌های اخیر آثار خوبی تصحیح و منتشر شده است، با این حال حجم آثار منتشر نشده زیاد است، به ویژه اسناد و مکاتبات مربوط به تاریخ روابط خارجی که در آرشیو وزارت امور خارجه و برخی کتابخانه‌های دیگر وجود دارد که هنوز حتی فهرست آنها منتشر نشده است. تا اینها معرفی و منتشر نشود ما نمی‌توانیم مدعی شناخت تاریخ ایران دوره قاجار باشیم. بسیاری از شخصیت‌های مهم و تأثیرگذار تاریخ ایران در دوره قاجار ناشناخته‌اند. تنها به چند نفر از شخصیت‌های بزرگ اکتفا کرده و مابقی را فراموش کرده‌ایم.
مثال بارز آن زندگی همین دو شخصیتی است که در اینجا به آنها پرداختیم. امیرکبیر تنها هشت سال درگیر مسئله تحدید حدود ایران و عثمانی بود، در حالی که میرزا محبعلی خان و میرزا جهانگیر خان صد و دو سال درگیر این مسئله بودند. اقدامات و آثار این دو به هیچ وجه قابل مقایسه با امیرکبیر نیست، اما ما تنها به امیر بسنده کرده و این دو و امثال آنها را به کلی از یاد برده ایم. تا منابع، متون و اسناد را شناسایی و منتشر نکنیم نمی‌توانیم به درک و شناخت درستی از تاریخ ایران دست یابیم. باید از کلی‌گویی، حرف‌های بی سند و مدرک و قضاوت‌های سطحی در پژوهش‌های تاریخی پرهیز کرد و با انتشار اسناد و مدارک اصیل راه شناخت دقیق و عمیق را هموار کرد.
درباره آثار دیگر خودتان و آثار در دست چاپ و برنامه‌های پژوهشی‌تان هم اگر توضیح بدهید ممنون می‌شویم.
چنانکه اشاره کردم انتشار «مجموعه تاریخ ایران و عثمانی» از سال 1387 شروع شده و نهمین مجلد آن در انتظار دریافت مجوز نشر است. مجلد دهم نیز تقریباً به پایان رسیده است. انتشار این دست منابع و متون برای ناشر خصوصی مقرون به صرفه نیست، با این حال انتشارات طهوری که از قدیم دغدغه تاریخ و فرهنگ ایران را داشته و در انتشار متون تاریخی و ادبی همیشه پیشگام بوده با وجود مشکلات پیشرو در بازار نشر، نسبت به انتشار این دست آثار اهتمام ویژه به خرج داده که جای سپاسگزاری است. در کنار این کارها، از سال 1390 رشته نوشته‌هایی از سوی اینجانب ذیل عنوان کلی «ایران در متون و منابع عثمانی» در مجله وزین گزارش میراث منتشر می‌شود. تاکنون شانزده شماره به چاپ رسیده و انتشار آن انشاالله ادامه خواهد یافت. به جز اینها یکی دو اثر نیز در ربط با تاریخ و جغرافیای امپراتوری عثمانی منتشر نموده‌ام. از جمله «اطلس عثمانی در اوایل سده بیستم» که با همکاری استاد گرامی جناب آقای علی کاتبی ترجمه کرده و پژوهشکده تاریخ اسلام منتشر کرده است.
نظر شما