ایرج همتی، یکی از نویسندگان این کتاب در گفت‌وگو با ایبنا، ضمن معرفی اجمالی این اثر، درباره مراحل پژوهش و تدوین این کتاب و مهمترین ویژگی‌های آن سخن گفت.
این کتاب چه مقطع زمانی از جنگ هشت‌ساله ایران و عراق را دربرمی‌گیرد؟
کتاب «والفجر 4» بیست و هشتمین کتاب از مجموعه روزشمار جنگ ایران و عراق است که وقایع 68 روز از جنگ را در دوره زمانی 23 مهر تا 30 آذر 1362 دربرمی‌گیرد. در مجموع 979 گزارش درباره جنگ و موضوعات مربوط به این دوره زمانی در دو بخش نظامی و غیرنظامی، آمده است.
بخش نظامی شامل مواردی همچون مراحل تصمیم‌گیری، طراحی و اجرای عملیات والفجر 4، تحرکات عناصر ضدانقلاب در غرب و شمال‌غرب و تحولات نظامی در خلیجفارس بوده که به همت علیرضا لطف‌الله‌زادگان تدوین شده است. بخش غیرنظامی کتاب نیز که من نگارش آن‌را برعهده داشتم، شامل موضوعاتی مانند اخبار و گزارش‌های سیاسی و اقتصادی، مسائل داخلی دو کشور ایران و عراق، مهمترین رویدادهای منطقه‌ای و بین‌المللی و برخی مباحث دیگر است. بررسی و گزارش وقایع این دوره همانند دیگر کتاب‌های این مجموعه، به‌صورت روزشمار انجام گرفته که هدف، تنظیم و طبقه‌بندی داده‌ها و اطلاعات دست‌اول برای پژوهش‌های دست‌اول در جنگ است.
مهمترین رخدادهای این دوره کدامند؟
کلیه مراحل تحقیق و آماده‌سازی این کتاب حدود سه‌سال به طور انجامید.
مهمترین رخداد نظامی این مقطع، عملیات والفجر 4 در منطقه شیلر است. از دیگر وقایع این دوره می‌توان به حملات عراق علیه غیرنظامی‌ها با انجام بمباران شهرها و حملات شیمیایی، صدور قطعنامه 540 شورای امنیت، ادامه بازتاب تحویل هواپیماهای فرانسوی سوپر اتاندارد به عراق، مقدمات انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی، انفجار مقر تفنگداران دریایی آمریکا و قرارگاه چتربازان فرانسوی، اوضاع اقتصادی ایران، اوضاع اقتصادی عراق و ... است.
روند تالیف این اثر چگونه بود و چقدر زمان برد؟
مراحل انجام کار عموما در چارچوب مراحل تعریف شده در مجموعه 57 جلدی روزشمار جنگ ایران و عراق بوده که تاکنون 30 جلد آن تدوین و منتشر شده است. مرحوم هادی نخعی از پژوهشگران برجسته در حوزه تاریخ‌نگاری جنگ که در طراحی پروژه روزشمار جنگ نیز نقش اساسی داشت، طی یک کارگاه آموزشی، 11 گام اجرایی در تهیه هریک از مجلدات روزشمار را تعریف کرد. ازجمله این مراحل می‌توان به مطالعه و بررسی اولیه کلیه رویدادها در هریک از دوره‌های زمانی برای تسلط نویسنده بر مهمترین مطالب و نقاط عطف آن دوره اشاره کرد. همچنین بررسی منابع و مأخذ و انتخاب نهایی منابع، گزینش، تفکیک و دسته‌بندی داده‌ها توسط محقق براساس موضوعات و محورهای تعیین‌شده مثل جنگ شهرها، بمباران مراکز اقتصادی، عملیات زمینی، جنگ نفتکش‌ها و درگیری‌های سیاسی و جناحی و جریان‌های داخلی، نگارش گزارشات در قالب یک شبه‌مقاله و لیدگذاری برای انتقال هرچه سریع‌تر مطالب و مفاهیم مندرج در گزارش از دیگر نکاتی بود که در این کارگاه بیان شد.
در گام نهایی بر تهیه یک مقاله مستقل و ترخیصی از وقایع هر دوره تاکید شد. در اثر پیش‌رو، حدود 40 صفحه به مقدمه کتاب اختصاص دارد که شامل جمع‌بندی، فشرده مباحث و گزارش‌های این دوره است. برای اطمینان از توانایی و تسلط محقق، مرحله دیگری هم پیش‌بینی شده که ارائه طرح تحقیق و کنفرانس توسط محقق در شورای علمی مجموعه روزشمار است.
مهمترین ویژگی‌های علمی و محتوایی این اثر از دیدگاه شما چیست؟
درباره ویژگی‌های این اثر از دو جنبه می‌توان صحبت کرد که یک مورد مربوط به ویژگی‌های کلی مجموعه روزشمار جنگ ایران و عراق است. این مجموعه، یک پروژه تفصیلی در کار تاریخ‌نگاری جنگ است و هدف کلی آن، تهیه کتاب‌های مرجع تحقیقاتی در این حوزه می‌باشد که از طریق گردآوری اسناد و اطلاعات جنگ و دسته‌بندی و گویا کردن منابع جمع‌آوری شده انجام می‌گیرد. بنابراین روزشمار، جزو دست‌اول‌ترین منابع موردنیاز پژوهشگران و علاقه‌مندان مطالعات جنگ ایران و عراق است. کتاب‌های روزشمار جنگ ایران و عراق، در بخش نظامی فقط بازگوکننده وقایع جنگ نیست، بلکه معرف روند جنگ در سطوح سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، مدیریت، تصمیم‌گیری (به عنوان مثال درباره نحوه هدایت و فرماندهی و انتخاب منطقه عملیاتی) است. در بخش غیرنظامی نیز روزشمار شامل جزئی‌ترین وقایع و تحولاتی است که در روند جنگ موثر بوده‌اند؛ اعم از اقدامات و مواضع دولت، مسئولان، گروه‌های سیاسی و نیز کشورها و سازمان‌های بین‌المللی درباره جنگ، رویدادهای داخلی ایران و عراق، تنش‌ها و همکاری‌ها در روابط خارجی دو کشور درگیر جنگ، رخدادهای خلیجفارس، خریدهای تسلیحاتی طرفین جنگ و همچنین اجلاس‌های مهم منطقه‌ای و جهانی و نظایر آن.
یکی از ویژگی‌های عمومی روزشمار این است که این مجموعه مبتنی بر هیچیک از فرضیه‌ها یا پرسش‌های مطرح در زمینه جنگ نیست. در حال حاضر در مورد برخی وقایع جنگ یا روایت‌های بازیگران سیاسی و نظامی جنگ از این وقایع، پاره‌ای ابهامات و سوالات به اصطلاح چالشی مطرح می‌شود که حتی ممکن است به رویکردهای خاصی در زمینه مطالعات جنگ مثل رویکردهای سیاسی انتقادی یا حماسی ارزشی منجر گردد. اما روزشمار جنگ به‌رغم آنکه اثری تالیفی و تحقیقی است، در عین‌حال فاقد فرضیه‌های مشخص در مورد هریک از وقایع و رخدادهای جنگ ازجمله تصمیمات سیاسی یا نوع استراتژی به‌کار گرفته شده است. گرچه روزشمار فی‌نفسه موجد و منشأ تولید فرضیه است، روش روزشمار در حکم مقدمات تاریخ‌نگاری جنگ است و حتی تاریخ‌نگاری به معنای خاص آن نیست. بنابراین علی‌الاصول نمی‌تواند از پیش‌فرض‌ها و چالش‌های جاری در حوزه مطالعات جنگ متاثر باشد. نتیجتا نوعی بی‌طرفی کلی در این زمینه مفروض می‌باشد.
به‌عبارت دیگر روزشمار مستقیما به سوالات مربوط به چرایی وقایع جنگ نمی‌پردازد، بلکه کار آن پاسخگویی به چگونگی رخدادهای جنگ است و پاسخ به چراها را باید در سایر کتب و متون تحقیقاتی جست‌وجو کرد. ویژگی سوم در این مجموعه، کثرت و انبوه داده‌ها و منابع مربوط به وقایع جنگ است. در این مورد روزشمارنویس موظف به گزینش، ادغام و ترکیب داده‌ها به نحوی است که هم تنوع داده‌ها به‌طور کلی حفظ شود و هم پراکندگی و اغتشاش در درک وقایع و رویدادها برای خوانندگان به‌وجود نیاید و هم خواننده را به طرف نوع خاصی از قضاوت و پیشداوری سوق ندهد.
اما در تهیه کتاب بیست و هشتم از مجموعه روزشمار جنگ ایران و عراق، در عین وفاداری به ویژگی‌های عمومی مجموعه روزشمار، چند ویژگی خاص را هم می‌توان برشمرد. ویژگی نخست این است که صرف‌نظر از اهمیت عملیات والفجر 4 در روند تحولات جنگ، فضای کلی این دوره همچنان تحت‌تاثیر تحویل پنج فروند هواپیمای فرانسوی سوپر اتاندارد به عراق قرار دارد. در واقع با توجه به تهدید عراق به استفاده از این سوپر اتانداردها علیه تاسیسات صدور نفت ایران و تهدید متقابل مقامات ایرانی به انسداد تنگه هرمز در واکنش به اقدام احتمالی عراق، خطر گسترش جنگ و بین‌المللی شدن آن در این مرحله بسیار جدی است. به‌عبارت دیگر، اولین زمینه‌های موثر در بین‌المللی شدن جنگ در مطالب این دوره و دوره قبل (کتاب 27)، قابل رصد و پیگیری است.
دومین ویژگی این کتاب این است که علاوه بر ماجرای سوپر اتانداردها در این دوره، وقایع لبنان ازجمله انفجار مقر تفنگداران دریایی آریکا و قرارگاه چتربازان فرانسوی، به نوعی به تشدید کشاکش‌های موجود در مورد آینده لبنان و نقش سوریه و ایران در صحنه سیاست این کشور منجر شد. سومین ویژگی نیز مربوط به سفر دونالد رامسفلد؛ فرستاده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا به بغداد و اعلام آمادگی وزارت خارجه ایالات متحده آمریکا به مبادله سفیر با عراق برمی‌گردند. این رویداد به تردیدهای جدی‌تر در زمینه چرخش احتمالی آمریکا از موضع بی‌طرفی در جنگ دامن زد.
نظرات