سیلاب‌های اخیر رخ داده در کشور برای بسیاری از اقلیم‌شناسان و مدیران منابع آبی و آبخیزداری دارای اهمیت بسیاری هم به لحاظ خسارات و زیان‌های وارد شده و هم به لحاظ دانش اقلیم‌شناسی و نوسانات اقلیمی است؛ علاوه‌بر آن برخی مردم تصور می‌کنند ورود چنین سامانه‌های کم‌سابقه بارشی در کشور و بروز سیلاب‌های شهری شاید از پیامد‌های تغییر اقلیم باشد یا اگرچه خساراتی که بر مردم وارد شد کم نبود اما باعث تزریق منابع آب‌های سطحی شده و شاید کمی از بحران آب کشور برطرف شده است. هر چند به لحاظ اقلیمی رخداد سیلاب بیش از آنکه ناشی از تغییرات اقلیمی باشد در بسیاری مناطق خسارت دیده می‌تواند ناشی از سازه‌های غلط منابع آبی و دخالت بیش از حد انسان در زمین باشد.

اما آگاهی‌بخشی و تولید محتوای علمی برای اطلاع عموم مردم در این زمینه تا چه اندازه بوده است؟ آیا سعی شده با انتشار پژوهش‌های موثر و کارآمد مردم و مسئولان با تبعات ساخت‌سازهای غلط یا دخالت نادرست در طبیعت آشنا شوند؟  در این رابطه با محوریت میزان محتوای علمی منتشر شده در رسانه‌ها و کتاب‌ها در راستای آگاهی و اطلاع‌‌رسانی عموم مردم و مسئولان از مخاطرات طبیعی از جمله سیلاب‌های شهری با دو تن از صاحب‌نظران این حوزه به بحث‌وگفت‌وگو پرداخته‌ایم. 
سیدحمیدرضا صادقی مدرس پرسابقه دانشگاه تربیت مدرس و رییس انجمن آبخیزداری ایران در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا درباره محتوایی که می‌تواند نقش وسیعی را در اطلاع‌رسانی مردم داشته باشد گفت: اطلاع‌رسانی تنها بخشی از یک پروژه جلوگیری از مخاطرات طبیعی است. ما یک هشدار به عنوان هشدار هواشناسی می‌توانیم به مردم بدهیم و یک هشدار دیگر در علم هیدرولوژی داریم. هشدار هواشناسی برای مناطق سیلاب‌زده در روزهای اخیر در ایران اتفاق افتاده است. اما هشدارهای هیدرولوژی ویژه هر منطقه است و متناسب با رفتار حوزه‌ آبخیز آن منطقه باید داده شود. یعنی امکان دارد برای یک مکانی هشدار هواشناسی در مورد بارش‌های شدید باران یا رگبار داده شود اما الزاما نمی‌تواند به سیلاب تبدیل شود، چرا که هر منطقه پوشش گیاهی، ویژگی خاک و اقلیم خاص خود را دارد.

این کارشناس آبخیزداری درباره محتوای رسانه‌ها و کتاب‌ها گفت: چندان زمینه‌سازی مناسبی در رسانه‌ها برای باور عموم مردم درباره تهدید سیلاب ایجاد نکرده‌ایم. علت این امر بهره‌گیری و سرمایه‌گذاری در زمین از سوی مردم است و در نهایت این باور در فرد و قشر عمومی مردم به وجود نمی‌آید. باور زمانی به وجود می‌آید که در واقع نظام نظارتی مدیریتی شهری بر هشدارهای تخصصی و مهندسی و مدیریت سیلاب تاکید و حمایت کند. تبدیل هشدارهای تخصصی به باور زمانی اتفاق می‌افتد که ایده‌های تخصصی توسط بخش مدیریت شهری مورد احترام و توجه قرار گیرد.
 
صادقی با اشاره به تحلیل خود از سیلاب‌های اخیر در کشور افزود: از دیدکلی و در تحلیل شرایط موجود، وقوع سیلاب‌های اخیر سطح کشور به ویژه شمال شرق مبتنی بر گزارش دورسنجی و میدانی دریافتی از منطقه است. بررسی‌های اولیه مرتبط با گستره، نوع، تداوم، رفتارشناسی و حتی پیامدهای رخ داده ناشی از سیلاب‌های مذبور بود و مشخص شد این سیلاب‌ها بیشتر ناشی از عدم رعایت اصول اولیه آمایش سرزمین، توسعه‌های ناسازگار، احداث سازه‌های نامناسب و نامتناسب، تخریب منابع طبیعی، تغییر کاربری زمین و افزایش مقدار و سرعت پاسخ هیدرولوژیکی حوزه‌های آبخیز و نیز در معرض سیل قرار گرفتن سرمایه‌های مادی و جانی مردم در مناطق سیل‌زده است.به عقیده من علت سیلاب‌های شهری اخیر عوامل ذکر شده بوده است. 
 
وی ادامه داد: همان‌گونه که پیش از این اشاره شد این اطلاعات مبتنی بر گزارشات دورسنجی و تحقیقات میدانی بوده است و برای جلوگیری از تکرار وقایع مشابه کاربست رویکرد مدیریت جامع حوزه آبخیزداری کشور با همدلی تمام رده‌های سیاست‌گذاری حکمرانی، آموزشی، پژوهشی و اجرایی و سازمان‌های مردم‌نهاد ضروری است.
 
رییس انجمن آبخیزداری ایران در پاسخ به این پرسش که آیا این بارش‌ها حاصل تغییر اقلیم در کره زمین است یا خیر گفت: نمی‌توانم نظر قطعی دهم چراکه تخصص اصلی من اقلیم‌شناسی نیست. نمی‌توانم قضاوت کنم که این بارش‌ها حاصل تغییر اقلیم است. اما اگر نگاهی به آمارهای اقلیمی بیاندازید متوجه خواهید شد که از سال 70 تا 95 بیش از 120 فقره سیل بزرگ و کوچک فقط در استان گلستان آمده است که حدود 7500 میلیارد ریال هم خسارت زده است. در مثالی دیگر در فاصله سال‌های 30 تا 83 حدود 11800 نفر کشته شدند و 2380 نفر  در اثر مخاطره سیلاب شهری مفقود شدند.  من معتقدم مخاطره سیل نباید از حد توقع ما خارج باشد. اقلیم ایران کاملا روند طبیعی خود را حفظ کرده است؛ اما وضعیت استعداد درونی و بیرونی زمین در کشور ما تغییر کرده است. در حقیقت تغییرات زمین که حاصل فعالیت‌های انسانی است، باعث شده طبیعت به حجم چنین بارش‌هایی واکنش سریع نشان دهد.
 
صادقی درباره ارزیابی خود از دلایل رخداد  سیلاب‌های شهری اخیر در کشور گفت: عکس‌العمل و پاسخ هیدرولوژیکی آبخیزداری مناطق سیل‌زده به باران‌های مداوم و شدید جدی و سریع بوده است. اگر نگاهی به آمار سال‌های گذشته در بارندگی بیندازیم امسال در تمام استان‌های کشور منهای استان اردبیل بهار و نوروز پربارانی را داریم و بارندگی ما نسبت به سال گذشته نزدیک به 180درصد بوده است اما اگر نگاهی به آمار 50ساله ایران بیندازیم متوجه خواهیم شد که میزان فزونی بارش امسال در درازمدت افزایش 33درصدی داشته است.
 
وی در ادامه افزود: این بارش‌ها حاصل نوسان بارش است نه حاصل تغییر اقلیم. من معتقدم هنوز کشور ما متحمل آثار تغییر اقلیم نیست. ممکن است فصل بارش و حتی نوع بارش جابه جا شده باشد، اما روند خاصی در این متغیرهای اقلیمی مشاهده نمی‌شود.

این عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت: مشکل اصلی اینجاست که با این میزان بارش زمین به علت تغییر پوشش گیاهی توانایی مقاومت در برابر بارش را ندارد و پاسخ سریع به این میزان بارش می‌دهد. قبلا اگر اتفاق می‌افتاد زمین اینگونه به سرعت پاسخ نمی‌داد و حجم روان‌آب‌ها کمتر بوده چرا که پوشش ما چندان بد نبود. 
 
وی درباره ساخت و سازهای غیرمجازی که در کنار بستر رودخانه‌ها ساخته شده است گفت: من معتقدم که بخش مهم مدیریت در بخش‌های مدیریت شهری بر اساس رضایت شهروندان بوده است. ارائه مجوزها برای جلب رضایت مردم در سال‌های آتی بلای جان خود مردم شده است. در حقیقت مردم و مایملک آن‌ها را در معرض سیل قرار دادیم.  اگرچه حتی یک نفر کشته هم در رخداد سیلابی اخیر زیاد است، اما در حال حاضر تعداد کشته برای سیل گسترده‌ای که در کشور رخ داده است عدد زیادی نیست. این نشان‌ می‌دهد که سیلاب و رخداد آن ناگهانی نبوده است در حقیقت طبیعت مسبب آن نبوده است، بلکه بر اثر بالا‌ آمدگی آب از بستر رودخانه‌ها و سد‌ها به سبب مدیریت نامطلوب بوده است.
 
صادقی گفت: در حقیقت مشکل اصلی سدهای ماست. سدهایی که بناست آب ذخیره کنند اما بر اثر عدم رسیدگی رسوب ذخیره می‌کنند و در نهایت اتفاقات اینچنینی می‌افتد که پاسخ هیدرولوژیک سریع رخ دهد. در حقیقت ما در طول سال‌ها در سیستم زهکشی طبیعی سد‌ها در حوزه آبخیزداری اختلال ایجاد کردیم که اکنون متحمل سیلاب‌های شهری شده‌ایم.

وی در مورد ذخایر آبی تغذیه شده گفت: بحث احیا و تجدید آب‌های زیرزمینی یکی از زمانبرترین بخش‌های چرخه آب کره‌زمین است. اما از اینکه بخشی از منابع سطحی تامین می‌شود و فشار از روی آب‌های زیرزمینی برداشته می‌شود خوشحالیم و جای هیچ شک و تردیدی نیست که طبیعتا بخشی از این آب‌های سطحی به داخل زمین نفوذ پیدا می‌کند و بازگشت داده می‌شود. اما یقینا این بارش یک ساله نمی‌تواند جبران‌کننده آسیبی باشد که در دراز مدت به آب‌های زیرزمینی وارد کرده‌ایم. در کل بازیافت آب‌های زیرزمینی نزدیک به 12 تا 15 سال طول می‌کشد. به عبارت دیگر آبی که امروز می‌بارد تا بخواهد به سفره‌های زیرزمینی برسد چندین سال طول می‌کشد و قطعا جبران کننده کامل نخواهد بود.
 
صادقی با اشاره به کتاب‌های موجود برای عموم مردم در این زمینه گفت: در حال حاضر کتابی وجود ندارد یا حداقل من ندیدم که کتابی باشد که برای عموم تالیف شده باشد. شاید علت آن باشد که سیل فرآیند تخصصی است و بیان آن به زبان غیرتخصصی فقط می‌شود با بروشورها انجام داد. به نظر من رسانه‌ها جدیت کافی در این زمینه نداشتند.  در حوزه اطلاع‌رسانی به مردم مدیریت جامع و سازگار باید سر لوحه رسانه‌ها باشد. توفیق در مدیریت صحیح منابع مختلف کشور در گرو داشتن مدیریت جامع منابع است و اگر این را نداشته باشیم به مقصد ممکن نخواهیم رسید.
همچنین ابراهیم مقیمی، عضو هیات علمی دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران درباره کتاب‌هایی که درباره سیلاب می‌تواند برای عموم مردم جنبه آگاهی بخشی داشته باشد، گفت: می‌توان گفت میزان کتاب‌هایی که برای عموم که نقش اطلاع‌رسانی برای عموم مردم را داشته باشد بسیار کم است شاید هم اصلا منتشر نشده باشد. اما از میان کتاب‌های آکادمیک که حاوی اطلاعات پایه‌ای درباره مخاطره‌ای مانند سیلاب‌های شهری است به دو اثر می‌توان اشاره کرد. ابتدا کتاب «ژئومورفلوژی شهری» از انتشارات دانشگاه تهران است که به طور دقیق و به صورت مفصل برنامه‌ای بلندمدت و کوتاه‌مدت مناسب برای شهرسازی و سدسازی با اشاره به تاثیرات سیلاب شهری را توضیح داده است. 
 
وی ادامه داد: اثری دیگر با عنوان «ژئومورفولوژی ایران» کهاطلاعات وسیعی درباره هم‌زمانی بارش‌ها و هم‌مکانی آن‌ها به مخاطبان ارایه می‌دهد. هم‌مکانی بارش‌ یعنی اینکه یک الگوی بارشی ثابت در در دو مکان رخ داده است. در حقیقت در سیلاب‌های اخیر کشور هم همین عامل اتفاق افتاده است و این‌ نوع بارش هم جزیی از تبعات اقلیم ایران است و هیچ پارامتر اقلیمی دیگری تغییر نکرده است.

مقیمی با اشاره به اینکه بارش‌های حاصل از تغییر اقلیم در کره زمین تنها یک فرضیه بی‌پشتوانه در بارش‌های اخیر ایران است گفت: ما نباید انتظار داشته باشیم که چیزی تغییر کند منتها دانش مردم ما از زمین و اقلیم کشور تا حد زیادی کم است که آن‌ هم نتیجه استاندارد نبودن محتوای رسانه‌ها و فقدان کتاب مناسب برای مردم در این زمینه است. اینگونه می‌شود که وقتی با چنین اتفاقاتی مواجه می‌شویم فکر می‌کنیم اتفاقی خارج از طبیعت ایران رخ داده است.

این اقلیم‌شناس گفت: کتابی هم راجع به ژئومورفلوژی اقلیمی نوشته‌ام و در آن اشاره کرده‌ام که اصلا در شرایط فعلی در ایران آثاری ار تغییر اقلیم نمی‌تواند وجود داشته باشد و این بارش‌ها هم تاثیری نمی‌تواند در تغییر اقلیم بگذارد. در اصل این بارش‌ها حاصل تغییر در نوسانات اقلیمی است. ما باید برنامه‌ریزی‌های خود را بر نشیب و فرازها و توربولانس‌های آب و هوایی بگذاریم و بر اساس آن‌ برنامه‌ریزی کنیم.

وی با ذکر مثالی شرح داد: شرایط آب و هوایی کشور ما مانند اقتصاد خانواده‌ای است که سرپرست آن یک کارگر روزمزد است. این خانواده باید اقتصاد خود را با درآمد روزانه کارگر تنظیم کند، در حقیقت برنامه‌های ما هم باید اینگونه باشد ما نمی‌تواند بگوییم که بارش نداریم و در برنامه‌ریزی‌ها خود توجهی به این پارامتر اقلیمی نکنیم. اگر یک سالی بارش مناسبی نداریم دلیل نمی‌شود که در سال‌های آتی هم همان روال تکرار شود. چیزی که حائز اهمیت است این است که نمی‌توان گفت این بارش‌ها بر اساس تغییر اقلیم رخ داده یا حتی شروع دوران ترسالی در کشور است هنوز اتفاقی غیر طبیعی رخ نداده است.
 
مقیمی درباره نحوه آگاهی و اطلاع‌‌رسانی مردم از مخاطرات طبیعی گقت: مردم از چند منبع آگاه می‌شوند یکی از سوی رسانه‌های عمومی است که متاسفانه حقایق چندانی را در خصوص محیط طبیعی بیان نمی‌کنند و ما بسیار شاهد انتشار مطالب ساده و غیر‌واقعی در حوزه طبیعت از سوی رسانه‌ها در سال‌های اخیر بوده‌ایم.

این اقلیم‌شناس یکی از پیامدهای ناآگاهی مردم از طبیعت و مخاطرات آن را ساخت و سازهای غیرقانونی دانست و گفت: ساخت و سازهای غیر مجاز در کنار بستر رودخانه‌ها ابتدا ناشی از نا آگاهی عموم مردم از انتخاب مسکن و دوم فقدان دانش مسئولان در حوزه شهرسازی و سازمان‌های مربوط که به طور فزاینده به بهره‌گیری از زمین پرداخته‌اند است که وقتی بارش از یک حدی بیشتر می‌شود سیل رخ می‌دهد.
 
وی با اشاره به تامین ذخایر آبی کشور تحت تاثیر این بارش‌ها گفت: ذخایر آبی در کشور ما بیش از هر چیز نیازمند مدیریت درست منابع آب‌هاست. اینکه ذخایر آبی ما با این بارندگی‌ها پر شود اتفاق خوبی است اما مهم‌تر از آن مدیریت آب‌هاست. متاسفانه کشور ما در هدر رفت آب سابقه خوبی نداشته است.