خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- پژوهش در زمینه تهران سابقه‌ای دیرینه دارد؛ نام تهران را نخستین‌بار در ترجمه احوال یکی از محدثین بزرگ به نام «محمد بن ابوعبدالله حافظ تهرانی رازی» می‌بینیم. در «فارسنامه» ابن رازی و «آثارالبلاد» زکریای قزوینی هم اطلاعات جالبی درباره تهران آمده است. افزون بر این در سفرنامه سیاحانی همچون «موسیو اولیویه» و «پیترو دلاواله»  اشاراتی به تهران شده  است. همگی این آثار در طول سالیان دست‌مایه تهران‌پژوهان قرار گرفته است. پرداختن به پیشینه تهران و بناها و اماکن تاریخی آن که هرکدام نماینده روح زمانه خود و نشانه‌هایی بر تاریخ پرفراز و نشیب این شهر است، اهمیت بسیاری دارد. به‌ویژه در دوره‌ای که این آثار به دلیل کم‌توجهی و بی‌مهری برخی از مسئولان  در معرض آماج تخریب و نابودی و جایگزینی بناهای بی‌هویت امروزی قرار گرفته‌اند.

در این گزارش به سراغ ناشرانی رفتیم که آثاری را با محوریت تهران و تهران‌پژوهی منتشر کرده‌اند.

تهران‌پژوهی با دفتر پژوهش‌های فرهنگی؛ از اودلاجان تا عمارت باغ فردوس

دفتر پژوهش‌های فرهنگی یکی از مؤسساتی است که در زمینه تهران‌پژوهی آثار ارزشمندی دارد. آثاری که هرکدام به معرفی یکی از میادین، مساجد، عمارات و بازارهای تهران می‌پردازند و اطلاعات خوبی درباره تاریخچه و چگونگی شکل‌گیری این اماکن ارائه می‌دهند و به مخاطب در ترسیم تصوری از تهران قدیم کمک می‌کنند. از جمله آثار انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی در حوزه تهران‌شناسی می‌توان به این آثار اشاره کرد:

«احیای طهران (تاملی در ارتقای کیفی بافت های تاریخی)» نوشته سید محمد بهشتی: این کتاب در پنج فصل به بافت تاریخی و مسائل آن، کیفیت و بحران چند لایه آن، مدنیت و بحران مدنیت، چیستی بافت تاریخی تهران، کجایی تهران، و کیستی اهل تهران و مبانی ارتقای کیفیت بافت تاریخی تهران می پردازد.




«امام‌زاده قاسم» نوشته سهند لطفی: در اين كتاب به چگونگی شكل گيری محله امام زاده قاسم يا بالادژ پرداخته شده و سيمای امام زاده قاسم، مردمان اين محله، فرهنگ اين محله، مكان ها و شكل محله بررسي شده است.

«امامزاده صالح» نوشته اسکندر مختاری: مؤلف در این کتاب ضمن پرداختن به پیشینه تاریخی تجریش، موقعیت بقعه امامزاده صالح(ع)، طرح و معماری بقعه، نسب امامزاده صالح؛ تاریخ‌گذاری بقعه، مستندات تحولات معماری بنا، دفن‌شدگان در جوار امامزاده، چنار کهنسال امامزاده صالح و دیگر یادمان‌های امامزاده را بررسی می‌کند.

«بازار تهران» در دو جلد تألیف  کتایون کرمپور: این کتاب پیشینه محله بازار تهران، محلات تاریخی، دروازه‌ها، میدان‌ها، راسته بازارها، گذرها و کوچه‌ها، بقاع متبرکه، مساجد و مدارس و کلیساها، خانه‌ها و عمارت‌ها  را بررسی می‌کند.

«دارالفنون» نوشته ناصر تکمیل همایون که در سال 97 به چاپ رسید. در این کتاب تاریخچه مدرسه دارالفنون مورد بررسی قرار گرفته  و مطالبی درباره امیرکبیر، کالبد و فضای مدرسه، نهاد آموزش‌های جدید و مدیریت مدرسه مطرح شده است.

«اودلاجان» تألیف ناصر تكميل همايون«سردر باغ ملی»، نوشته اسکندر محتاری و سمیرا بهروز، «سنگلج» تألیف ناصر تکمیل همایون، «رویدادها و یادمان‌های تاریخی تهران» ، «عمارت باغ فردوس» نوشته مهتاب آقایی، «عمارت مسعودیه» تألیف باقر آیت‌الله زاده شیرازی، «عمارت کوشک» تألیف مشترک اسکندر مختاری و سمیرا بهروز، «محله جماران» نوشته افشین اخلاص‌پور، محله خانی‌آباد: زادگاه جهان پهلوان تختی» تألیف مشترک سهند لطفی و مهسا شعله، «محله کلیمیان تهران» نوشته ناصر تکمیل همایون از دیگر آثار دفتر پژوهش‌های فرهنگی در حوزه تهران‌پژوهی به‌شمار می‌رود.

مستندنگاری تصویری بناهای تاریخی شهر تهران

در جست‌وجوی کتاب‌هایی در زمینه تهران و تهران‌پژوهی به غرفه سازمان زیباسازی شهر تهران می‌رسم. غرفه‌ای که در بدو ورود، مجموعه‌ای پنج جلدی و نفیس با عنوان «مستندنگاری تصویری بناهای تاریخی شهر تهران» نظرم را جلب می‌کند. این مجموعه جذابیت‌های معماری کهن، سنتی و معاصر شهر تهران را در قالب عکس به نمایش می‌گذارد و امکان دسترسی به یک بانک جامع اطلاعات تصویری از اماکن تاریخی ثبت شده و به‌‌ویژه عناصر واجد ارزش به ثبت نرسیده‌ای را که در سطح شهر تهران وجود دارد، فراهم می‌کند.




در کنار این مجموعه پنج جلدی، آثار دیگری نیز در حوزه تهران‌پژوهی توسط سازمان زیباسازی شهرداری منتشر شده است. «مساجد دارالخلافه» نوشته بهزاد یعقوبی این کتاب در دو بخش تهیه و تدوین شده است. بخش اول به معرفی مساجد به تفکیک محلات اختصاص دارد. در  این بخش به تاریخچه شکل‌گیری مساجد و وقایع مهم آن از ابتدا تا کنون اشاره شده است. در بخش دوم نیز تصاویری از مساجد مورد استفاده قرار گرفته است.

«دروازه‌های تهران قدیم» نوشته کیانوش معتقدی اثر دیگری در زمینه تهران‌پژوهی است که در غرفه سازمان به چشم می‌خورد. بر اساس آنچه در پیشگفتار کتاب آمده است، هدف پژوهشی این کتاب، طبقه‌بندی و شناخت دگرگونی‌های ایجاد شده بر مبنای روش‌های تغییر شکل‌یافته در زمینه معماری، تزئینات وابسته به آنو کارکرد دروازه‌های تهران در دوره قاجار است.

پرسه در دارالخلافه با داریوش شهبازی

انتشارات کتابسرا یکی دیگر از ناشرانی است که آثاری با محوریت تهران‌شناسی منتشر کرده است. «آن روزگاران تهران» مجموعه‌ای از سیاه قلم‌های خسرو خورشیدی است. این مجموعه در میان منابع تصویری از اماکن فرهنگی و تفریحی تهران قدیم جایگاه ویژه‌ای دارد.




«پرسه در دارالخلافه» نوشته داریوش شهبازی که در سه جلد تهیه و تدوین شده است، عنوان اثر دیگر کتابسرا در حوزه تهران‌شناسی است. براساس آنچه در مقدمه این کتاب آمده، این اثر پژوهشی منفرد در موضوعی خاص نیست، بلکه مجموعه‌ پراکنده‌ای از یادداشت‌هایی است که محورشان تاریخ و جغرافیای تهران است.

طهران قدیم از نگاه دوربین پاکزاد

انتشارات کتاب آبان نیز اثری مصور با عنوان «طهران قدیم» دارد که مجموع عکس‌های سید محمود پاکزاد از تهران طی سال‌های 1320-1354 را در خود جای داده است. بخشی از مقدمه کتاب که توسط پاکزاد نوشته شده توجه‌ام را جلب می‌کند و نقل آن در این گزارش خالی از لطف نیست.

پاکزاد می‌نویسد: «من در واقع از همه چیز عکس می‌گرفتم، از تمام کار و کسب‌های تهران، مغازه‌ها، اشیا، خیابان‌های معروف، بیمارستان‌ها و سینماها....تا به حال شاید بیست هزارتا از این عکس‌ها را چاپ کرده‌ام و الان هم به‌طور مرتب از تهران، تغییرات از تغییرات ساختمان‌ها، خیابان‌ها و راه‌هایش عکس می‌گیرم. تا به حال از تلویزیون، مرکز اسناد رسمی و خیلی جاهای دیگر به سراغ این عکس‌ها آمده‌اند و هر سال تقویم عکس‌های ما تا آمریکا و اروپا می‌رود و همان عکس‌هایی که من بی‌دلیل و فقط برای تمرین می‌گرفتم، حالا به منبع بسیار خوبی برای شناسایی تاریخ شهر تهران تبدیل شده است.» این سخنان پاکزاد نشان از اهمیت مستندنگاری تصویری از پایتخت پرخاطره ایران دارد.



خانه فرهنگ و هنر گویا نیز مجموعه آثار نفیسی با محوریت تهران دارد، از جمله «نامداران طهران» نوشته مصطفی یزدی، «گزیده تاریخ تهران» اثر سید حجت حسینی بلاغی و کتاب‌های مصور «تهران نگین ایران» و «تهران».