خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)ـ مارسل موس یکی از نام‌هاي برجسته جامعه‌شناسی فرانسه است که در ایران هم چهره شناخته شده‌ای است و عناوینی از آثار او به زبان فارسی ترجمه شده است. لیلا اردبیلی از مترجمان و محققانی که پروژه فکری خود را بررسی افکار و اندیشه‌های موس در آثار مختلفش قرار داده و این بار نیز به واسطه ترجمه رساله «قربانی: ماهیت و کاربرد آن» نوشته هنری هوبرت و مارسل موس تلاش می‌کند تا وجه دیگری از اندیشه او را به نمایش بگذارد. به بهانه انتشار این اثر گفت‌وگویی با وی داشته‌ایم که مشروح آن را می‌خوانید:

موس را یکی از پیشروان انسان شناسی تطوری می‌دانند. لطفا درباره او و کارنامه علمی‌اش در غرب توضیحاتی را ارائه کنید.
مارسل موس (1872-1950)، خواهرزاده امیل دورکیم و یکی از برجسته‌ترین شاگردان وی است که از چهره‌های سرشناس در جامعه‌شناسی فرانسه به شمار می‌رود. شهرت موس را می‌توان در آثاری دانست که در سالنامه جامعه‌شناسی با همکاری دورکیم، اوبر و بیوشا نوشته است که از جمله این آثار می‌توان به رساله‌ای در باب ماهیت و کارکرد قربانی‌، رساله‌ای در باب پیشکش، چندین صورت از طبقه‌بندی ابتدایی: مطالعه بازنمایی‌های جمعی، رساله‌ای درباب نظریه عمومی جادو و رساله ریخت‌شناسی اجتماعی اشاره کرد.

به گفته پریچارد، در واقع موس را می‌توان در مسیر سنت فلسفی‌ای قرار دارد که از مونتسکیو و از طریق فیلسوفان عصر روشنگری، تورگات، کوندورسه، سن سیمون ـ به کنت و پس از او به دورکیم می‌رسد، سنتی که در آن به‌جای تحلیل واقعیت با تحلیل مفاهیم و روش‌هایی غیر از روش استقرایی سروکار دارد؛ آنچه که گاه از آن به‌عنوان یکی از نقاط ضعف این سنت یاد می‌شود. اما در این میان موس به دلیل آنکه کمتر از دورکیم روحیه‌ای فلسفی داشت در راستای رفع انتقادات وارده در رساله‌های خود سعی کرده است از همان ابتدا به واقعیت‌های انضمامی بپردازد و در نهایت از دل این واقعیت‌هاست که می‌بینیم مفاهیم سردرمی‌آورند که در این میان رساله پیشکش، قربانی و جادو (یعنی سه گانه‌ای که بنده از آثار موس آنها را برای ترجمه انتخاب کرده‌ام) از بارز‌ترین مصادیق این روند تحقیقاتی محسوب می‌شود. اگرچه موس به‌واسطه جانبداری و ارادتی که به دورکیم داشت بسیار تلاش می‌کرد تا از ایراد هرگونه انتقاد بر دورکیم بپرهیزد، اما به خوبی می‌توان دید که در این آثار به صورت ضمنی انتقادهایی به دورکیم وارد می‌آورد و به آثارش بسیار بیشتر از تالیفات دورکیم رنگ و بوی تجربی می‌بخشد به نحوی که پریچارد اذعان می‌دارد با تلاش‌ها و تالیفات موس است که دورکیم در فرانسه به مرحله تجربی راه می‌یابد.
 
یکی دیگر از دستاوردهای آثار موس برای مردم‌شناسان و جامعه‌شناسان در کلیدواژه «تامیت» نهفته است، بدان معنا که موس در آثار خود تلاش می‌کند تا با بررسی دامنه محدودی از واقعیت‌ها‌ی اجتماعی آن‌ها را در شبکه‌ای از تحرکات و فعالیت‌های اجتماعی بررسی کند و در هیچ‌یک از آثارش خواننده با مفهوم یا واقعیتی مواجه نخواهد شد که موس آن را در خلا و بدون بررسی ربط آن با سایر واقعیت‌ها و پدیده‌های اجتماعی بررسی کرده باشد؛ این موضوع به خوبی نشان‌دهنده فهم موس از واقعیت است. برای مثال در رساله قربانی، به مانند رساله پیشکش، موس نشان می‌دهد که چگونه این امور اجتماعی در عین حال که پدیده‌هایی مذهبی یا اقتصادی هستند با پدیده‌هایی حقوقی، اخلاقی، زیباشناختی و اسطوره‌ای نیز در ارتباط‌اند و همگی پدیده‌هایی ریختی ـ اجتماعی به‌شمار می‌روند و تنها زمانی می‌توان به آن‌ها معنا بخشید که آن‌ها را به‌عنوان واقعیت‌هایی انضمامی و مرتبط با سایر واقعیت‌های اجتماعی بررسی کرد و به این ترتیب است که موس واقعیات اجتماعی را به‌عنوان پدیده‌های‌ تام اجتماعی در نظر می‌گیرد.


شما پیش از این هم رساله پیشکش مارسل موس را ترجمه کردید. ترجمه قربانی با چه هدفی انتخاب شده و آیا درباره او پروژه فکری را دنبال می‌کنید؟
یکی از ویژگی‌های برجسته موس که شاید دلیل اصلی علاقه من به ترجمه آثار این اندیشمند نیز به شمار می‌رود آن است که وی در عین حال که مردم‌شناس و جامعه‌شناس است محقق زبان سانسکریت و تاریخ‌شناس ادیان نیز به‌شمار می‌رود و در کنار تبحری که در چند زبان نوین اروپایی، از جمله روسی، دارد، محقق زبردستی در زبان‌های یونانی، لاتین، سانسکریت، سلتی و عبری نیز بوده است که تاثیر این بینش علمی او را می‌توان در آثارش به وضوح مشاهده کرد. آنچه که موس در رساله‌ای در باب پیشکش درباره معنای صورت‌های خاص مبادله در هند و روم باستان بیان کرده نمونه‌ای از این واقعیت است و از طریق همین بینش زبان‌شناختی  و دانش خوبی که از زبان‌های اقیانوسیه و اجتماعات بومی در ملانزی و پولینزی، آمریکا و جاهای دیگر داشته توانسته است به مالینوفسکی نشان دهد چگونه در گزارش خود درباره جزیره‌نشینان تروبریاند نسبت به نهادهای آن‌ها دچار کج‌فهمی یا فهم ناکافی شده است دانشی که مالینوفسکی فاقد آن بوده و با همین دانش زبانی است که در مطالعه تطبیقی نهادهای ابتدایی، مانند قربانی و جادو در آثارش توانسته است نشان دهد که محققان میدانی چه چیزهایی را مشاهده نمی‌کنند. به بیان دیگر، هرجا موس در کتاب‌هایش قصد دارد تا از مفهومی در میان قبایل و جوامع صحبت کند ریشه‌شناسی واژگانی آن مفهوم را به دقت مورد بررسی قرار می‌دهد، گویا این اندیشمند به‌خوبی بر این امر واقف است که بدون توجه به ظرف زبانی مفاهیم اجتماعی نمی‌توان تامیت آنها را مورد مطالعه دقیق قرار داد، نکته‌ای که امروزه پژوهشگران علوم اجتماعی باید به آن دقت نظر داشته باشند.

بخشی از پروژه فکری من در ترجمه آثار موس آن است که نشان دهم چگونه محققان میدانی با در نظر گرفتن ریشه‌شناسی واژگان، و توجه به بافت زبانی ـ فرهنگی‌ای که واژگان در آن واقع می‌شوند می‌توانند به درک هستی یک مفهوم دست یابند و در مرحله بعد با قرار دادن آن مفهوم در ارتباط با سایر واقعیت‌های اجتماعی به تمامیت آن دست یابند. علاوه بر همه اینها، واقعیات اجتماعی مانند پیشکش، قربانی و حتی جادو اگرچه در نگاه اول به نظر می‌رسند که در جوامع مدرن جایگاهی ندارند اما با نگاهی دقیق به آنها می‌توان ردپای این نهادهای به‌ظاهر بدوی را در دنیای امروزی نیز مشاهده کرد آنچه که من در مقدمه کتاب حاضر به آن پرداخته‌ام؛ از این رو برای بررسی دقیق وضعیت کنونی این نهادها و ارتباط امر قدسی و عرفی درجامعه خود نیازمند آنیم تا مطالعات بنیادینی که در این خصوص انجام گرفته‌اند را مطالعه کنیم که این مهم نیز یکی دیگر از دلایل من برای ترجمه کتاب‌های موس بوده است.

درباره کتاب قربانی و شرح فصول آن توضیح دهید. سوال اصلی موس در این اثر چیست؟
کتاب رساله قربانی در پنج فصل تنظیم شده است؛ در فصل اول با عنوان «تعریف و وحدت نظام قربانی» موس سعی می‌کند تا قربانی را به‌عنوان نظامی یکپارچه در نظر بگیرد که با سایر اجزای نظام اجتماعی در ارتباط است. در موس نمایی کلی از مراسم قربانی ترسیم می‌کند و سعی دارد نشان دهد که در هر مراسم قربانی چه اجزایی دست‌اندرکارند. اما در فصل سوم و چهارم نشان می‌دهد که این اجزا و روندها با توجه به کارکرد عام و خاص مراسم قربانی تغییر می‌کند و چگونگی این تغییرات را بررسی می‌کند. و در نهایت در فصل پنجم موس درباره قربانی کردن خدا که در ادیان مختلف وجود دارد سخن می‌گوید. به اذعان موس هدف این کتاب تعیین ماهیت و کارکرد اجتماعیِ قربانی است که خود بر شانه تحقیقات کسانی همچون تایلور، رابرتسون اسمیت و فریزر استوار است و موس با مقایسه تطبیقی دستاوردهای این تحقیقات در کتاب حاضر به بررسی نقاط قوت و ضعیف هر یک از این نظریه‌ها می‌پردازد.

مخاطب این کتاب چه کسانی هستند؟
مخاطب کتاب رساله قربانی به طور خاص علاقمندان و دانشجویان رشته‌های علوم اجتماعی به‌ویژه مردم‌شناسان و جامعه‌شناسان هستند؛ همچنین از آنجا که موس در اینجا پدیده‌ قربانی را گاه در ادیان مختلف مورد بررسی تطبیقی قرار داده است خواندن این کتاب را به دانش‌پژوهان دین‌شناسی و مطالعات تطبیقی ادیان و علاقمندان به مباحث مربوط به امر قدسی و عرفی پیشنهاد می‌کنم.

ترجمه موس چه کمکی به ساحت اندیشه می‌کند؟
گرچه بعضاً گفته می‌شود که دوران نظریه‌های تطوری در مطالعات اجتماعی ـ فرهنگی به پایان رسیده است و این دست از نظریه‌های کفایت تبیینی خود را از دست داده‌اند اما باید گفت یکی دیگر از دلایل اصلی من در ترجمه آثار موس در واقع شیوه استادانه‌ای است که وی در تحلیل داده‌های خود در آثارش به‌کار گرفته است که این مهم می‌تواند در تحلیل‌ اندیشه و پدیده‌های اجتماعی در ایران به پژوهشگران کمک کند. با خواندن آثار موس محقق می‌آموزد که چگونه با بررسی داده‌های به ظاهر نامتجانس در نهایت به تحلیلی دست یابد که پدیده مورد بررسی را در تمامی ساحات اجتماعی ـ فرهنگی ـ اقتصادی ـ دینی در نظر بگیرد و در نهایت به تبیین و توصیفی فربه تامیت پدیده اجتماعی مورد نظر دست یابد، چرا که به گفته موس تمامی پدیده‌های اجتماعی از «آهنگ زندگی انسان و طبیعت» پیروی می‌کنند و در واقع با بررسی آنها درون شبکه‌ای از معناها می‌توان به سازوکارهای اجتماعی درون جامعه دست یافت درسی که با خواندن آثار موس به خوبی می‌توان به فهم آن رسید.