نویسنده نخست به معرفی منابع مورد استفاده می‌پردازد، آنگاه جغرافیای ارمنستان و پیشینه تاریخی آن تا به قدرت رسیدن اشکانیان ارمنستان را مورد توجه قرار می‌دهد. سپس نه تنها به جایگاه اشکانیان ارمنستان در روابط ایران و روم تا سقوط آنان می‌پردازد بلکه در پایان به ساختارهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این سرزمین در رابطه با تاریخ ایران در دوره باستان توجه می‌کند.
کتاب «تاریخ اشکانیان ارمنستان» پس از پیشگفتار به جغرافیای ارمنستان و پیشینه تاریخی آن، شکل‌گیری سلسله اشکانیان ارمنستان در کشاکش ایران و روم تا سقوط شاهنشاهی اشکانی، جایگاه اشکانیان ارمنستان در روابط ایران و روم در قرن سوم میلادی، اشکانیان ارمنستان در کشاکش عناصر داخلی و قدرت‌های خارجی، ساختارهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ارمنستان در دوران اشکانیان ارمنستان پرداخته است. پایان‌بخش کتاب نیز به نقشه، سالشمار پادشاهان سلسله اشکانیان ارمنستان، کتاب‌نامه و نمایه‌ها اشاره می‌کند.
اشکانیان در طول سلطنت مهرداد دوم موفق می‌شوند حاکمیت خود را به مناطق ارمنستان و میان‌رودان گسترش دهند. از طرفی امپراتوری روم از دو قرن پیش از میلاد توانست حکومت خود را نه تنها به آسیای کوچک، بلکه به سراسر مدیترانه شرقی گسترش دهد. به همین دلیل ایران و روم هر یک به دنبال آن بودند که فرد مورد حمایت خود را بر ارمنستان بنشانند و آن را دست نشانده یا تحت‌الحمایه خود سازند تا با تسلط بر آن بر فلات کوهستانی و راه‌های تجاری مهمی که دنیای هلنی غرب را به جهان مزدیسنایی شرق مرتبط می‌ساخت و شاهراه تجاری شرق و غرب و میان‌رودان تسلط یابند.
برخی از محققان، نخستین حضور سلسله اشکانیان در ارمنستان را مربوط به تاجگزاری بی‌چون و چرا و بلامنازع شاهنشاه اشکانی می‌دانند که از اوایل سال 12 میلادی، به دلیل جانب‌داری از روم بر تاج و تخت ارمنستان دست یافت اما حضور اشکانیان در ارمنستان، پس از چندین دهه کشاکش و جدال بین شاهنشاهان اشکانی و امپراتوران روم در زمان فرمانروایی بلاش یکم شاهنشاه اشکانی و نرون امپراتور روم تثبیت کنند. شکل‌گیری اشکانیان ارمنستان تنها معلول عوامل خارجی از جمله رقابت‌های ایران و روم بر سر این منطقه نبود، بلکه نقش اثرگذار اشراف ارمنستان نیز که عمدتا ایرانی‌تبار و خواهان یک حکومت به شیوه ایرانی بودند می‌توان از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری این سلسله به حساب آورد.
در این کتاب تاریخ اشکانیان ارمنستان از زمان شکل‌گیری تا سقوط به تفضیل مورد بررسی و تحلیل علمی قرار گرفته و در این میان نه تنها به زمینه‌ها و عوامل شکل‌گیری دوام و حتی انحطاط و سقوط این سلسله توجه شده بلکه به نقش این سلسله در روابط بین ایران و روم نیز به تفضیل پرداخته شده است و در آخر نیز تا حدودی به تاثیر اشکانیان بر سلسله مراتب سیاسی، اداری و طبقات اجتماعی و وضعیت فرهنگی، دینی ارمنستان در دوران فرمانروایی این سلسله در قالب یک بخش سخن رفته است.
در مطالعه تاریخ اشکانیان ارمنستان مانند هر دوره تاریخی دیگر شناخت منابع ضروری است. لازمه مطالعه این شاخه از اشکانیان آگاهی کامل از تاریخ ایران دوره اشکانی و ساسانی و ارتباط آن با تاریخ روم و بیزانس است. به همین دلیل منابع این دوره به ترتیب شامل منابع مربوط به حوزه ارمنستان، منابع یونانی و رومی و منابع مربوط به سرزمین ایران می‌شود. بنابراین ابتدا به معرفی منابع ارمنی، منابع یونانی و رومی و سپس به کتیبه‌های فارسی باستان و فارسی میانه برای فهم بیش‌تر تاریخ این دوره پرداخته شده است.
این کتاب از یک پیشگفتار و چند بخش تشکیل شده که در بخش نخست به جنگ‌های خسرو، پادشاه ارمنستان با اردشیر، شاهنشاه ساسانی و مقاومت اشکانیان ارمنی در مقابل ساسانیان اشاره دارد. در بخش‌های بعدی مولف به بازگشت تیرداد به تاج و تخت ارمنستان با کمک رومیان و زندانی شدن گریگور و شهادت زن راهبه‌ای که از دست دیوکلسین، امپراتور روم به ارمنستان پناه آورده بود و در پایان نیز به آزادی گریگور و تغییر کیش شاه و دربار و تخریب معابد پیشامسیحی و تاسیس سلسله مراتب روحانی مسیحی در ارمنستان اختصاص یافته است. مولف بیش‌تر به زندگی نخستین مبلغات مسیحی به‌ویژه به گریگور مقدس می‌پردازد و شرح زندگی وی بخش بیشتری از کتاب را دربرمی‌گیرد.
بیش‌ترین بخش‌های این کتاب، پیرامون کیش نوظهور مسیحیت اختصاص یافته و در قرن سوم و اوایل قرن چهارم میلادی، تنها از دو پادشاه اشکانی در ارمنستان نام برده شده است. در حالی که تحقیقات جدید برای این دوره چندین پادشاه را برشمرده‌اند. مهم‌ترین بخش کتاب، مربوط به تاریخ گرویدن ارمنستان به دین مسیح و رویدادهای مرتبط با آن است که اطلاعات ارزشمندی درباره ایزدان باستانی ارمنی، خاندان‌های اشرافی و جغرافیای ارمنستان به دست می‌دهد.
اگر از پاره‌ای نقاط ضعف و کاستی این تالیف بگذریم، پژوهش آن برای بررسی برخوردهای خاندان شاهی اشکانی ارمنستان با شاهنشاهی ساسانیان و آگاهی از آداب و رسوم و آیین‌های دینی و بیدخش‌نشین‌های ارمنستان اشکانی از اهمیت شایانی برای این دوره از تاریخ ارمنستان و حتی ایران برخوردار است. ترجمه‌های مختلفی از این کتاب به زبان‌های دیگر صورت گرفته که در این پژوهش از ترجمه‌های فارسی گارون سارکسیان انتشارات نائیری و انگلیسی تامسون استفاده شده است.
کتاب «تاریخ اشکانیان ارمنستان» نوشته محمد ملکی در 236 صفحه، شمارگان یک‌هزار نسخه و بهای 35 هزار تومان از سوی پژواک کیوان منتشر شده است.
نظر شما