مخزن، یکی از بخش‌های اساسی هر کتابخانه است، حفظ و نگهداری از آن به معنی نگهداری از سرمایه کتابخانه برای جذب مخاطبان و رفع نیاز آنها در رجوع به آن است. از سوی دیگر مساله استانداردسازی کتابخانه‌ها یکی از نکات مهمی است که همواره با موانعی مانند کمبود امکانات و نیروی متخصص که همه از کمبود بودجه ناشی می‌شود، مواجه بوده است.
درباره لزوم استانداردسازی مخازن کتابخانه‌ها خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، گفت‌وگویی با محمد حدادی، مدیرکل مرمت و حفاظت سازمان اسناد و کتابخانه ملی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید.
با توجه به ضرورت حفظ منابع و سرمایه‌های کتابخانه‌ای، آیا در قسمت مخازن کتابخانه‌های ایران توانسته‌ایم که به استانداردهای لازم برسیم؟
برای نگهداری اسناد و کتاب‌ها در ایران استانداردهایی داریم که از استانداردهای بین‌المللی استخراج شده است. ما براساس دو شیوه‌نامه حفظ و نگهداری اسناد در بایگانی‌ها به فعالیت‌های خود نظم داده‌ایم. مورد نخست این شیوه‌نامه به ویژگی‌های مخازن پرداخته است، اینکه فضا و مکانی که آرشیو کتابخانه ساخته می‌شود باید کجا باشد به کدام مناطق شهری نزدیک و از کجا دور باشد؟ مخزن آرشیو باید کجا باشد و از چه مصالحی ساخته شود؟ مصالح امنیتی و ایمنی در ساخت مخزن کتابخانه چه هستند؟ از چه نوع قفسه‌هایی با توجه به نوع منابع باید استفاده شود؟ موضوع دوم اصول کلی موارد پیشگیرانه است که نقل و انتقال و جابجایی را مشخص می‌کند؛ مانند اینکه انبارکردن اسناد باید براساس چه استانداردهایی باشد.
در سازمان اسناد و کتابخانه ملی میزان دما و رطوبت و آلودگی‌های بیولوژیک مخازن را با دستگاه‌هایی که داریم، به صورت فصلی، پایش و سعی می‌کنیم مشکلات آنها را ریشه‌یابی کنیم. اگر شرایط داخل مخازن خارج از استاندار باشد برای اصلاح موارد اطلاع‌رسانی می‌کنیم. در مدیریت استانی هم این روند را انجام می‌دهیم.
آیا چنین استانداردهایی در کتابخانه‌هایی غیر از کتابخانه ملی رعایت می‌شود؟
استاندارهای مخازن کتابخانه ملی و مراکز استانی وابسته به آن، زیرنظر سازمان اسناد و کتابخانه ملی کنترل می‌شود. اما اگر کتابخانه‌ای خارج از حیطه کاری ما با مشکلات استانداردسازی مواجه شود، براساس درخواست آنها شرایط آن کتابخانه را پایش و راهکارها را به آنها ارائه می‌کنیم. برای مثال برخی کتابخانه‌ها یا گالری شهری از ما خواسته‌اند تا مخازن آنها را پایش کنیم براساس چک لیست‌هایی که دارند شرایط مخازن آنها سنجیده، گزارش و موارد ارسالی برای آنها فرستاده می‌شود؛ تا اصلاح‌های لازم را انجام دهند؛ مانند مخازن کتابخانه‌های مساجد، که آثار خوبی دارند. برخی از این کتابخانه‌ها که اسم و رسمی دارند، به کتابخانه ملی درخواست پایش دادند. همکاران ما به این کتابخانه‌ها رفته‌اند و گزارش‌های مربوط درباره وضعیت مخازنشان را برای آنها فرستادند و همکاران کتابخانه ملی به اطلاع مدیریت کتابخانه‌ها رساندند که چه مواردی در مخازن آنها با استانداردهای در نظر گرفته شده، تطابق ندارند و باید چه اقداماتی انجام دهند تا استانداردها رعایت شود.
تعداد کتابخانه‌های عمومی در سراسر کشور بسیار زیاد است. معمولا هم در ساخت و ساز آنها بعضی از مسائل دیده شده و برخی دیده نشده است. ساختمان برخی از کتابخانه‌ها با تغییر کاربری به کتابخانه تبدیل شده است، یعنی یک سری از استانداردها را نداشته و سعی شده که استاندارها تامین و کتابخانه را به آن منطقه منتقل کند.
برای اینکه مشخص شود کتابخانه‌ها در چه سطحی از استاندارد قراردارند یا استاندارد نیستند، باید بررسی‌های لازم انجام و نتایج تحلیل شود که با توجه به تعداد بالای کتابخانه‌ها، نیاز به زمان و فعالیت گسترده‌ای است.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی براساس وظیفه‌ای که دارد، دستورالعمل‌های لازم برای استانداردسازی مخازن کتابخانه‌ها را به دستگاه‌های دولتی ابلاغ کرده است تا در نگهداری اسناد به این موارد توجه کنند.
بررسی استاندارد بودن شرایط آرشیو کتابخانه‌ها بر عهده کدام نهاد است؟
استانداردسازی اسناد و کتاب‌های کتابخانه ملی زیر نظر همین کتابخانه انجام می‌شود. در اساس‌نامه و قانون سایر کتابخانه‌ها باید ذکر شده باشد که چه کسی متصدی نظارت و نگهداری از کتاب‌ها و اسناد آنها است. این موارد باید در هر دستگاهی مشخص شده باشد و قاعدتا اینها باید زیر نظر نهاد کتابخانه‌های عمومی باشند و از طریق آنها بتوانند مشکلات خود را رفع کنند.
آیا تحریم‌ها و بالا و پایین رفتن قیمت ارز می‌تواند در شرایط نگهداری اسناد و نسخ خطی مشکلی به وجود آورد؟
در برخی از موارد مربوط به نگهداری از اسناد، نیاز به تجهیزات، دستگاه‌ها و مواردی است که برخی از آنها وارداتی‌اند و تحریم‌ها می‌تواند بر کاهش این موارد در بازار و افزایش قیمت آنها تاثیر بگذارد.
اگر شرایط استاندارد باشد، بیرون از تحریم‌ها، اسناد و نسخ خطی چند سال می‌تواند دوام داشته باشد؟
برخی از این اسناد تا به امروز به خوبی نگهداری شده‌اند و از این به بعد هم نگهداری آنها در محیطی استاندارد با مشکلی مواجه نخواهد بود. مشکل‌ها از جایی آغاز می‌شود که اسناد پیش از اینکه به دست کتابخانه ملی برسد در شرایط خوبی نگهدای نشده‌اند و در نتیجه مقاومت آنها کم شده، اسیدی و شکننده شده‌اند. حتی گاهی شرایط بدتر بوده و براساس رطوبت زیاد به هم چسبیده‌اند و حتی ممکن است خیلی از نقش و نگارهای آنها از بین رفته‌باشد. این کتاب‌ها بعد از مراحل درمانی و مرمت نگهداری خواهند شد.
نمی‌توان زمان خاصی برای عمر اسناد و نسخ خطی مشخص کرد و مثلا گفت که این اسناد 500 یا هزار سال دوام خواهند داشت، اما تا زمانی که شرایط نگهداری، نور، دما و رطوبت و بحث ایمنی استاندارد باشد، اسناد به قول معروف به حیات خود ادامه می‌دهند.
بزرگترین مشکل آرشیو در ایران چیست؟
به نظر من مشکل خیلی از دستگاه‌ها و کتابخانه‌ها، مشکل‌های اقتصادی برای تامین منابع به منظور استانداردسازی فضای نگهداری آنها است. نیاز به استانداردی است تا کتابخانه‌ها بتوانند فضای مخازن خود را استاندارد کنند. هزینه‌های درمانی و مرمتی هر کتابخانه‌ای که بتواند چنین کاری انجام دهد، کاهش خواهد یافت. در دنیا هم سعی می‌شود حفاظت را به نحو احسنت انجام دهند تا مشکل‌های بعد از آن را نداشته باشند.
مشکل اصلی مراکز آرشیو کتابخانه‌ها نداشتن بودجه لازم برای تجهیز و استانداردسازی مخازن است، تا سیستم‌های هواساز و سیستم‌های کنترل داشته باشند که بر حفاظت کتاب‌ها و اسناد تاثیر خواهدداشت.
سه‌شنبه ۲۵ تیر ۱۳۹۸ - ۱۱:۰۴
نظر شما