به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) کاریز، رشته چاهی است که از «چاه مادر» سرچشمه می‌گیرد و ممکن است هزار‌ها متر به‌ طول بینجامد که سرانجام آب این کاریز‌ها، برای شُرب و کشت و کار به سطح زمین می‌رسند. ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به این ابتکار جدید زده و آن‌ را کاریز یا کهریز نام نهادند. با این اختراع که در نوع خود در جهان تاکنون بی‌نظیر بوده، می‌توان مقدار قابل‌توجهی از آب‌های زیرزمینی را جمع‌آوری کرد و به سطح زمین رساند. قدمت بسیاری از کاریزهای ایران، بیش از پنج،شش هزار سال است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران‌زمین دارند. با وجود این‌که چندین هزار سال از اختراع آن می‌گذرد، با وجود این هنو‌ز هم این روش استفاده از آب، در قسمت مهمی از روستا‌ها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دا‌مداری کشور معمول و متداول است و حتی یکی از ارکان اصلی کشت و زرع در نواحی خشک محسوب می‌شود.
 
این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده، بعد‌ها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده قرار گرفته‌ است. طولانی‌ترین کاریز جهان و عمیق‌ترین چاه مادر در حوالی شهرستان گناباد از توابع خراسان است که ۷۰ کیلومتر طول آن بوده و عمیق‌ترین چاه مادر کاریزهای ایران «قصبه» گناباد است که به روایتی ۴۰۰ متر و به روایت دیگر ۳۵۰ متر عمق دارد. حفر این کاریز به دوره هخامنشی و یا قبل از آن می‌رسد.
کتاب «کاریز» نوشته مژگان سیاوشی در 12 فصل با معرفی تاریخچه قنات و معروف‌ترین قنات‌های ایران، اصطلاحات مرتبط با آن‌ را تشریح و مکانیسم و کاربردهای آن را از گذشته تا امروز مورد بررسی قرار می‌دهد.
 
در پیشگفتار این کتاب آمده است: «ساخت یا فناوری قنات، فناوری مهمی است برای دراختیار گرفتن آب‌های زیرزمینی یا سطحی. درگذشته و امروزه نیز در بعضی از شهرهای ایران مانند یزد، هنوز نیمی از آب موردنیاز را تهیه می‌کند. فناوری‌هایی مانند قنات اگرچه از زمان‌های قدیم به‌دست ما رسیده‌اند، اما به‌ هیچ‌وجه ناکارآمد نیستند، بلکه بسیار هم کارا و مطابق با نیازهای امروز ماست. راه پیشرفت هر کشوری از مسیر تکیه بر فرهنگ و تمدن بومی آن کشور طی می‌شود... طبق آمار رسمی، 60 هزار قنات در ایران وجود داشته است که براثر بی‌توجهی و تخریبی که در اینها صورت گرفته،‌ تعداد آن‌ها به 32 هزار قنات کاهش یافته، یعنی 28 هزار قنات از بین رفته است. آبی که از قنات به‌دست می‌آید، هزینه بسیار کمی دارد،‌ زیرا برای استحصال آب از قنات به موتور پمپ، برق، گازوئیل، کارگر و ... نیازی نیست و استفاده از آن فقط نیازمند صرف هزینه‌ای اندک برای لایروبی است... قنات‌ها اگرچه زندگی را برای این سرزمین به ارمغان آوردند، افسوس اینک در معرض مرگ و نابودی قرار دارند. مرگی که به دلیل بی‌توجهی ما به میراث و فناوری‌های بومی و فرهنگی‌مان رخ می‌دهد.»
اهمیت لایروبی و تعمیرات قنات‌ها
برای حفظ و بازسازی قنات‌ها، هر سال یکبار اقدامات ایمنی به انجام می‌رسد که لایروبی کردن مجرای قنات از مهم‌ترین آن‌هاست. چون معمولا جدار مجرای قنات بدون پوشش محافظ است، بنابراین پس از مدتی دیواره‌های قنات ریزش می‌کند و در نتیجه علاوه بر اینکه کف مجرا را کم‌وبیش ناصاف می‌سازد، آب نیز در مجرا جمع شده و در صورت زیاد بودن ریزش، آب از لب چاه‌ها به خارج نفوذ می‌کند. در این‌گونه موارد خسارات بسیار زیادی به قنات وارد می‌آید و تعمیر آن کار بسیار مشکلی است. در این مواقع، مسیر قنات را به وسیله حفر یک رشته فرعی، تغییر می‌دهند و برای فرونشاندن آب، معمولا بین دو رشته فرعی جدید به ارتفاعات مختلف،‌ مجراهایی روی هم حفر می‌کنند تا اینکه به کف قنات برسند. اگر مجرای اصلی آب، آسیب چندانی ندیده باشد، پس از رفع ریزش و نصب پوشش محافظ، همان رشته اصلی را مورد استفاده قرار می‌دهند و در غیر این‌صورت رشته اصلی را رها کرده، از همان نقب فرعی و جانبی استفاده می‌کنند. لایروبی قنات هر سال یکبار ضروری است، زیرا این عمل در حکم تداوم زندگی قنات محسوب می‌شود.
شوهر دادن قنات ماده
هنگامی که در روستاهای یزد، آب قناتی خشک می‌شود، مردم روستا دور هم جمع می‌شوند و پس از مشورت، جوانی از جوانان روستا را به‌عنوان داماد انتخاب می‌کنند؛ درحالی‌که عروس این جوان، مادرچاه قنات خشک شده است. سپس این جوان دستار بر سر با جامه‌های رنگین آماده می‌شود و مردم با ساز و دهل و شادی همچون روز عروسی که داماد را به دنبال عروس یا به حجله می‌برند، به سوی قنات می‌برند تا بر سر مادرچاه می‌رسند و در این‌حال داماد با صدای بلند و رسا مادرچاه را صدا می‌زند. در این‌حال همه نقل و نبات می‌خورند و شادی می‌کنند.  
 
نخستین چاپ کتاب «کاریز» در 224 صفحه به بهای 45هزارتومان در سال جاری از سوی نشر یزدا روانه بازار نشر شده است.