خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در اردبیل- مریم رضائی: به‌زودی با همکاری حوزه هنری استان اردبیل و بنیاد دایره‌المعارف، از مجموعه‌ اشعار به دست آمده از «میرزا صادق بَیضای اردبیلی» شاعر نامدار عاشورایی، با نام «ید بیضاء» رونمایی خواهد شد. این اثر حاصل اهتمام عبدالله بحرالعلومی در گردآوری، تصحیح، شرح و توضیح اشعار و شامل تقریظ آیت‌الله سیدحسن عاملی نماینده ولی فقیه در استان است. بحرالعلومی، تدوینگر این اثر، علاوه بر اینکه دستی در ادبیات دارد، دارای تحصیلات عالیه در رشته‌ ریاضیات و آمار بوده و در رشته‌ روابط بین‌الملل نیز تا مقطع دکترا پیش رفته است. به بهانه نشر و رونمایی از این کتاب به سراغ وی رفتیم تا درباره بیضاء، آثار وی و به‌ویژه مجموعه حاضر با او گفت‌وگو کنیم که ماحصل آن از نظر مخاطبان می‌گذرد.

بیضای اردبیلی که بود و در چه دوره‌ای می‌زیست؟

«بیضاء» برای اهالی دارالارشاد و علاقه‌مندان ادبیات آئینی، با وجود این‌که سال‌های سال اثری از او منتشر نشده، نامی آشنا است؛ چرا که بارقه‌هایی از انوار طبع خورشیدی‌ وی در ابیات پراکنده‌ای از وی در محافل نقل شده و اذهان شنوندگان را با خوانشی متهورانه از واقعه‌ عاشورا که مضامین عمیقی را به همراه داشته، روبه‌رو می‌سازد. سحر کلام این شاعر چنان است که هر جان شیفته‌ای با شنیدن نمونه‌هایی از اشعارش مشتاق او می‌شود. چنان اشتیاقی که سبب می‌شود نام بیضاء - با وجود ستارگان پرشمار در خاستگاه بلامنازع ادبیات آئینی - از عنایت خاصی برخوردار ‌شود.

بیضاء در حدود سال 1268ه.ق/ 1226ه.ش در محله‌ اسماعیل‌بیگ اردبیل چشم به جهان گشود اما متأسفانه اطلاعات کافی از زندگی وی در دست نیست. دانشمند فقید مرحوم حجه‌الاسلام و المسلمین عادل مولائی با تأسی به فیلسوف و فقیه جلیل‌القدر حضرت آیت‌الله مفتی‌الشیعه تأکید داشت که حوادث دوره‌ حیات این شاعر و سالک نامدار و روند فاجعه‌بار تاریخی آن دوره، ضیاء چهره‌ بسیاری از ستارگان اردبیل، از جمله خود او را در‌هاله‌ا‌ی از ابهام فروبرده، با این وجود از آثار به جای مانده از وی چنین برمی‌آید که از علوم دینی عصر خویش از جمله تفسیر، حدیث، فقه و عرفان اطلاعات خوبی داشته است. بر اساس قرائن و شواهد، بیضاء -که خود را شاگرد «شمس عطار اردبیلی» می‌داند - در سال 1343ه.ق مصادف با 1303ه.ش آسمانی شده است.

چرا نام «ید بیضاء» را برای کتاب برگزیدید؟

در خصوص وجه تسمیه‌ کتاب در دیباچه‌ توضیح کافی ارائه شده است. خود مرحوم بیضاء در جای جای اشعارش از آثار خود تحت همین عنوان نام برده است. مثلا در جایی می‌فرماید:
بیر کله‌دوزم کشاکشده وارام دنیا ایله
قطره‌یم لیکن رقابت ائیلرم دریا ایله
رند و درویشم؟ نه، بیضایم «ید بیضا» ایله
اولموشام دنیا و عقبی‌ده عریفان یولداشی

یا در جای دیگری می‌سراید:
ای پایه‌ی ارشادی اولان عالمه افشا
مرشدلیگیوی پیر مغان ائیله‌دی امضا
طبعین ائله‌ییر شعرده بیضا! «ید بیضا»
اشعار سلیسین گؤروب عطار پوزولدو

اما بی‌گمان صریح‌ترین اظهارش در این خصوص در این بیت آمده که می‌فرماید:
هر نویسنده‌نی مشهور ائله‌یر انشاسی
ائتدی بیضانی ده مشهور «ید بیضا»سی

این کتاب چه تفاوت‌هایی دارد با آثاری که پیش از این با نام این شاعر چاپ شده است؟

این کتاب شامل همه‌ آثار به دست آمده و منسوب به میرزا صادق مرحوم است، که علاوه بر اشعار فارسی و  چاپ نشده، ابیات و بندهای مغفول و فراموش‌شده در اشعار چاپ شده پیشین و نیز اشعار ناقص و ابیات و بندهای پراکنده را نیز در بر می‌گیرد.
دوم اینکه این اثر شامل ملحقاتی از قبیل لغت‌نامه و اعلام است که به خواننده عام در کشف بسیاری از اشارات و تفهیم بسیاری از معانی و پی بردن به مفاهیم دشوار کمک شایانی می‌کند. علاوه بر آن برای برخی از اشعار که به مضامین پیچیده‌ فلسفی و عرفانی و در عین حال معانی قرآنی مزین است، شرح و توضیحاتی در حد وسع ارائه شده که در نوع خود نه فقط در استان اردبیل و در چارچوب ادبیات آئینی، که در تاریخ ادبیات کشورمان رویدادی کم‌نظیر است.

با تفاصیلی که عرض شد، به دور از هیچ ادعایی، در گردآوری و تدوین کتاب، در حد توان تلاش شده از شیوه‌های علمی استفاده شود تا اثری که ارائه می‌شود نه تنها به  نیازهای مخاطب عام پاسخی در خور بدهد، بلکه اثری قابل ارائه به مجامع علمی و مراکز دانشگاهی نیز باشد. خود این موضوع نیز در ادبیات مرثیه اتفاق بسیار نادری است و به نظر بنده نقطه عطفی در این حوزه خواهد بود.

گفتید که اردبیل خاستگاه ادبیات آئینی و مرثیه است. در این باره نیز توضیح دهید و از وجوه تمایز بیضاء با شعرای دیگر بگوئید.

در اینکه انعکاس واقعه‌ عاشورا از همان سده‌های نزدیک به سال 61 ه.ق در اقصی نقاط سرزمین‌های اسلامی مرسوم بوده، جای تردیدی نیست؛ اما براساس شواهد تاریخی، نخستین دیوان متشکل در حوزه‌ ادبیات آئینی متعلق به شاعر هم‌دروه‌ شاه طهماسب صفوی به نام «نشاط اردبیلی» است. علاوه بر نقش این شاعر باید توجه داشت که با روی کار آمدن سلسله‌ صفویه، انقلاب گسترده‌ای در عرصه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در ایران پدید می‌آید. یکی از تأثیرات و نتایج این انقلاب، به وجود آمدن هنر و ادبیات مبتنی بر اعتقادات مذهبی بوده که بنیانگذار سلسله‌ صفویه یعنی شخص شاه اسماعیل صفوی -متخلص به ختایی- از پیشگامان آن و بنیانگذار ادبیات مرثیه است. بنابراین خاستگاه این نوع شعری که به زعم بنده فاخرترین ژانر ادبی جهان به شمار می‌رورد، اردبیل است.

پس از ختایی و نشاط، این شکل از ادبیات زمینه‌ساز ظهور ستارگان پرشماری می‌شود که هرکدام به فراخور جغرافیای تولد و سکونت خود سبک‌های مشخصی را دنبال می‌کنند؛ اما به جرأت می‌توان گفت که به تعداد ستارگان پرفروغ اردبیلی، شاهد شیوه، متد و سبک ادبی خاصی در این عرصه‌ایم. می‌خواهم عرض کنم تنها بیضا نیست که از شعرای متقدم و متأخر خود متمایز است، در مکتب اردبیل شعرای صاحب‌سبک و متمایز کم‌تعداد نیستند، کما اینکه حتی در بین شعرای هم‌دوره‌ اردبیلی سبک‌های متفاونی را می‌بینیم و شاهد این مدعا آثار فاخر بزرگانی چون تاج‌الشعرای یحیوی، منزوی، انور، منعم و دیگران است. ببینید آثار کدام یک از اینها با دیگری مشابهت دارد؟ منظور این است که هر یک از آنها وجه تمایزی با دیگری داشته است.

در خصوص بیضاء نیز وجوه تمایزی را می‌توان برشمرد که در دیباچه‌ کتاب «ید بیضاء» به مواردی از آن اشاره شده است اما بی‌گمان مهم‌ترین وجه تمایز این عارف شورآفرین همان موردی است که حضرت آیت‌الله سید حسن عاملی در تقریظ مبارک خود بر کتاب به آن اشاره فرموده‌اند. دکتر عاملی با اشاره به استناد بر بیش از 118 آیه از 55 سوره‌ کلام وحی در آثار به دست آمده‌ و ثبت‌شده  در کتاب «ید بیضاء»، اشعار این شاعر متعهد و ولایی را نمونه‌ نادر و بارزی از صیانت و پاسداری از حریم «کلام‌الله» و «عترت» می‌دانند و به زیبایی هر چه تمام‌تر می‌فرمایند که اشعار بیضاء نورانیتی را به خواننده ارائه می‌کند که از دو منبع لایزال الهی یعنی «کلام‌الله» و «عترت» منشأ می‌گیرند. بیضا‌ء مرثیه‌ حضرت سیدالشهداء(ع) و مصائب عترت طه(ص) را با توسل به کلام ‌الله و آیات نورانی وحی بیان می‌کند و این چیزی نیست جز عمل به وصیت حضرت رسول(ص) در حدیث مبارکه‌یثقلین.

ادبیات آئینی چرا اهمیت دارد و مسئولیت ما در قبال آن چیست؟

مرثیه و ادبیات فاخری که تحت همین عنوان شناخته می‌شود، ادبیاتی بسیار دینامیک و پویاست و آسمان این هنر ستارگان پرشماری دارد. می‌خواهم تأکید کنم اکنون هم روز به روز بر تعداد این ستارگان به شکلی تصاعدی افزوده می‌شود. این ویژگی که در نوع خودش منحصر، نادر و در عین حال بسیار مغتنم است، می‌تواند تبدیل به آفت نیز بشود. به این صورت که با ظهور شعرای جدید و رغبت مداحان و نوحه‌خوانان به اشعار و نغمه‌های نو، آثار شعرای سلف کم کم از دور خارج و با خطر فراموشی مواجه می‌شوند. چه پر تعداد شعرایی که در گذر زمان فراموش شده‌اند و هیچ نام و نشانی از ایشان بر جا نمانده است. ما مسئول حفظ این آثار و ارائه آن به نسل‌های آینده‌ هستیم و تنها راه حفظ و صیانت از این میراث گرانبها، گردآوری و تدوین کلیات شعرا با شیوه‌های علمی و رمینه‌سازی ارائه‌ اینگونه آثار به مجامع علمی و دانشگاهی است.

به نظرم برای پیشبرد و نیل به این هدف، ضرورت دارد بنیادی با نام مرثیه تأسیس شود و تدابیر و فعالیت‌های این عرصه را برنامه‌ریزی و هدایت کند. هم‌چنین برای شناساندن و حفظ پویایی این ژانر فاخر شایسته است در دانشگاه‌های استان کرسی‌های مرثیه‌شناسی ایجاد و اقدام به پذیرش دانشجو در مقاطع مختلف شود، که کتاب «ید بیضاء» طلایه‌دار این تفکر است و بنده امیدوارم با همت دانشمندان و علمای دارالارشاد، شاهد اقدامات جدی در این مسیر باشیم.