به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) از قم، مَقْتَل در لغت به معنای محل قتل یا همان قتل‌گاه است. نوعی تاریخ‌نگاری که در آن، قتل یا شهادت شخصیت‌های مطرح شرح داده می‌شود. در واقع «مقتل»، به گزارش‌های مکتوبی گفته می‌شود که حاصل نوعی تاریخ‌نویسی براساس تک‌نگاری است.
 
مقتل‌نگاری میان شیعیان، بیشتر برای بیان شرح شهادت امامان معصوم (ع) و شخصیت‌های برجسته شیعه بوده است؛ اما به‌جهت رواج مقتل‌نویسی درباره واقعه کربلا، استفاده از این اصطلاح به نقل رویدادهای مربوط به شهادت امام حسین (ع) و یارانش اختصاص پیدا کرده است.
 
اولین مقتل‌های نوشته‌شده توسط شیعیان، عمدتاً درباره شهادت امام علی (ع) هستند. برخی منابع، از چهارده مقتل با عنوان مشترکِ «مقتل امیرالمؤمنین» از عالمانی مانند ابی‌الحسن بکری، جابر جعفی، یحیی بحرانی یزدی و ابن ابی‌دنیا نام برده‌اند.
 
محققان، اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی را نخستین مقتل‌نویس حادثه عاشورا می‌دانند. «مقتل الحسین (ع)» نوشته ابی‌مخنف هم از مقتل‌های قدیمی و معتبر در این زمینه است.
 
اوج مقتل‌نگاری، در قرن‌های سوم و چهارم قمری گزارش شده و گفته‌اند پس از قرن چهارم، رو به کاهش گذاشته است‌. برخی از این مقاتل چاپ شده‌اند، برخی در تعدادی از کتابخانه‌های جهان در دسترس‌اند، و برخی دیگر از میان رفته‌اند.
 
سه قرن هشتم، نهم و دهم قمری را دوره افول مقتل‌نویسی دانسته‌اند. آثاری هم که در این دوره نوشته شده، برگرفته از گزارش‌های اولیه از واقعه کربلا بوده یا با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شده است.
 
با روی‌کارآمدن سلسله صفوی، مراسم عاشورا جایگاه رسمی‌تری یافت و مقتل‌های جدیدی نگاشته شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعه عاشورا را بیشتر از زاویه اندوه، مصیبت و بلا روایت می‌کردند. بیشتر این آثار، با هدف استفاده در مجالس روضه‌خوانی و سوگواری و فراهم‌ساختن زمینه برای گریه نوشته شده‌اند.
 
به ‌باور رسول جعفریان، از میان مقتل‌های نوشته‌شده در قرن‌های دوم تا چهارم قمری، تنها پنج اثر معتبرند: «مقتل الحسین (ع)»، از ابی مخنف لوط بن یحیی ازدی، «ترجمه الحسین علیه‌السلام و مقتله» از کتاب «الطبقات الکبری» اثر ابن‌سعد، «ترجمه و مقتل امام حسین (ع)» از «انساب الاشراف» اثر بلاذُری، گزارش قیام کربلا در کتاب «الاخبار الطوال» تألیف دینَوَری و «فُتوح» از ابن اعثم.
 
او نوشته است:‌ مقتل‌هایی که از قرن پنجم قمری به بعد، نوشته شده‌اند، همگی یا اعتبار چندانی ندارند یا حاوی مطالبی هستند که در پنج منبع مذکور آمده است.
 
برای نمونه مطالبی که طبری در «تاریخ الامم والملوک»، شیخ مفید در «ارشاد»، و ابوالفرج اصفهانی در «مقاتل الطالبیین» آورده‌اند، کم‌وبیش برگرفته از «مقتل ابی مِخنَف» است و آنچه خوارزمی در «مقتل الحسین (ع)» آورده، به‌طور عمده برگرفته از «کتاب فتوح» نوشته ابن اعثم است. همچنین سید بن طاووس که در کتاب لهوف، بیشتر، از مقتل خوارزمی گزراش کرده است.
 
معرفی پنج مقتل‌ معتبرِ نوشته‌شده در قرن‌های دوم تا چهارم قمری:
 
مَقْتَل‌ُ الْحُسَین:
«مَقْتَل‌ُ الْحُسَین» نخستین مَقتل درباره واقعه عاشورا و شهادت امام‌حسین، نوشته ابو مِخنف است. این کتاب دو نسل پس از واقعه عاشورا نگاشته شده و به جهت شهرت گردآورنده آن، به «مقتل‌ ابی‌مِخنف»، شهرت یافته است. مقتل ابومخنف تا حدود قرن چهارم، موجود بوده، اما بعدها مانند دیگر آثار ابومخنف، از میان رفته است.
 
کتابی که امروزه با نام «مقتل ابومخنف» شهرت دارد، کتابی مجعول است. محمدهادی یوسفی غروی در کتاب «وقعه الطف لأبی‌مخنف» تلاش کرده است با گردآوری و تدوین نقل‌قول‌های موجود در کتاب «تاریخ طبری»، مقتل واقعی ابو مخنف را بازسازی کند. جواد سلیمانی این کتاب را با عنوان «نخستین گزارش مستند از نهضت عاشورا»، به فارسی ترجمه کرده است.
 
الطبقات الکبیر:
کتاب «الطبقات الکبیر» یا آنگونه که اکنون نام می‌برند: «الطبقات الکبری»، اثر محمّد بن سعد بن منیع زُهْری، مشهور به «ابن سعد» است. او که مورد اعتماد رجال شناسانی مانند ابو حاتم رازی و شمس الدین ذهبی است، کتاب خود را با شرح حال پیامبر اسلام (ص) آغاز کرده و سپس شرح حال صحابه ایشان و تابعین را نگاشته و در پایان کتابش، به شرح حال برخی زنان مشهور صدر اسلام پرداخته است.
 
«ابن سعد» بر خلاف شیوه خود در این کتاب، شرح حال امام حسین (ع) را در دو بخش و به تفصیل آورده است. او در بخش نخست، نسب و تولّد و ویژگی‌ها و فضایل و مناقب را گزارش کرده و در بخش دوم به مقتل‌نویسی و گزارش قیام امام حسین (ع) پرداخته است.
   
أنساب الاشراف:
«أنساب الاشراف» اثر احمد بن یحیی بن جابر بلاذری است. وی در کتاب حجیم خود، به نسب و شرح حال خاندان بزرگ و برجسته عرب قرشی پرداخته است. او بخشی از کتاب خود را به نسب و شرح حال خاندان ابوطالب و فرزندانش و امیر مؤمنان (ع) و فرزندانش از جمله زندگانی امام حسین (ع) و مقتل وی اختصاص داده است.
 
بخش مربوط به خاندان ابوطالب از این اثر، با تحقیق محقق برجسته، محمدباقر محمودی در سال ۱۳۹۷ قمری در بیروت چاپ شده و در سال‌های اخیر در مجموعه‌ای سیزده جلدی با نام «جمل من انساب الاشراف»، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، چاپ شده است. آنچه مربوط به زندگی امام‌ حسین (ع) و حادثه عاشورا است، از صفحه ۱۴۲ تا ۲۲۸ در جلد دوم چاپ شده است.
 
الأخبار الطوال:
«الأخبار الطوال»، اثر ابوحنیفه دینوری با تحقیق عبدالمنعم عامر و تصحیح جمال‌الدین شیال، از مهم‌ترین کتب و مصادر تاریخی است. کتاب، حاوی یک دوره تاریخ فشرده از حضرت آدم (ع) تا مرگ معتصم، هشتمین خلیفه عباسی است.
 
همه منابع از این کتاب تحت عنوان «الأخبار الطوال» یاد کرده‌اند، جز حاجی خلیفه که از این کتاب تحت عنوان «تاريخ أبی حنيفه» یاد کرده است. در میان آثار متنوع ابوحنیفه، این تنها اثری است که در ارتباط با تاریخ بحث کرده است و در همین اثر توانایی و تسلط او بر تاریخ مشهود است.
 
می‌توان کتاب را به دو بخش به شرح ذیل تقسیم نمود: بخش نخست درباره حضرت آدم (ع) و پیامبران پس از وی مانند: حضرت ادریس، هود، صالح، نوح، ابراهیم، اسماعیل، داوود، سلیمان (ع) تا ظهور حضرت عیسی (ع) و نیز تاریخ پادشاهان ایران، یمن، روم و برخی حوادث دیگر است. از جهتی می‌توان گفت آخر این بخش، ویژه شرح حال و سرگذشت پادشاهان ایران است.
 
بخش دوم که مهم‌ترین و گسترده‎ترین فصل کتاب بوده، ویژه تاریخ اسلام است. این بخش با تاریخ جنگ‌های عرب و عجم آغاز می‌شود و دربرگیرنده فتوحات اسلامی در عهد خلیفه دوم و خلفای پس از اوست؛ نیز شامل نبردهای جمل، صفین، نهروان و ماجرای صلح امام حسن (ع) با معاویه، نهضت خونین کربلا و... است، تا زمان مرگ معتصم عباسی.
 
کتاب الفتوح:
«کتاب الفتوح» در بعضی منابع، «فتوح الاسلام» و در برخی دیگر، «فتوح الشام» نامیده شده است. نسخه خطی کتاب الفتوح در دو جلد در کتابخانه استانبول نگهداری می‌شود.
 
جلد اول، از سقیفه بنی‌ساعده آغاز می‌شود و در برگیرنده خلافت ابوبکر، خلافت عمر و رخدادهای دوران خلافت وی است. جلد دوم به ادامه خلافت عمر و سپس خلافت عثمان و آغاز دوره امیرالمؤمنین علی (ع) اختصاص یافته است. جلد سوم به خلافت امام علی (ع) و حوادث این دوره پرداخته است.
 
جلد چهارم، شامل ادامه خلافت امام علی (ع) خلافت امام حسن (ع) و جریان صلح ایشان با معاویه تا آغاز قیام حسین (ع) است. جلد پنجم به قیام امام حسین (ع) و واقعه شهادت آن حضرت پرداخته و قسمتی از آن به عبدالله‌بن‌زبیر و خلافت مروان‌بن‌حکم اختصاص یافته است.
 
جلد ششم، وقایع ریز و درشت گوناگونی چون اخبار ازارقه، جریان مهلب، قیام توابین، قیام مختار ثققی، اخبار محمد حنفیه و بخشی از خلافت عبد الملک‌بن‌مروان را در بردارد. جلد هفتم به خلافت سه تن از خلفای اموی اختصاص یافته است و نهایتاً جلد هشتم کتاب از خلافت یزید‌بن‌عبدالملک آغاز می‌شود.
 
سپس خلافت هشام‌بن‌عبد الملک، امارت ولید‌بن‌یزید‌بن‌عبد الملک، خروج عباسیان بر مروانیان، شکل‌گیری خلافت عباسیان، خلافت منصور، خلافت مهدی، خلافت‌هادی، خلافت‌هارون الرشید، خلافت امین، خلافت مأمون و خلافت معتصم در آن بیان شده است. همچنین به‌هارون، واثق، متوکل و منتصر اشاره‌هایی دارد و با به خلافت رسیدن مستعین پایان می‌پذیرد.