خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، وقف كتاب و كتابخانه از ارزشمندترین وقف‌ها در حوزه فرهنگ است. این مهم از دیرباز مورد توجه بوده و از سده چهارم هجری كتابخانه‌های وقفی در سراسر جهان اسلام گسترش یافته در حال حاضر نیز در سرتاسر کشورهای اسلامی کتابخانه‌های غنی و مجهز وجود دارند که تشنگان معارف و دانش را سیراب می‌کنند. در کشور ما نیز کتابخانه‌های بسیار ارزشمندی مشغول ارائه خدمات هستند که گنجینه‌های عظیمی از میراث ارزشمند و گران‌بهای اسلامی را در خود جای داده‌اند. کتابخانه‌هایی که تنها فهرست کتب خطی بعضی از آنها به دهها مجلد می‌رسد. از این میان به کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه ملی تهران، کتابخانه آیت الله عظمی نجفی در قم و ... می‌توان اشاره کرد. اما به اذعان مدیران و كارشناسان فرهنگی به مرور زمان وقف با توجه سنت حسنه اسلامی‌اش در حوزه كتاب و كتابخانه رنگ باخته است. مبحثی كه برای آشنايی از چند و چونش به سراغ حجت‌الاسلام غلامرضا عادل، معاون فرهنگی اجتماعی سازمان اوقاف و امورخیریه رفتيم تا در گفت‌وگويی به ارزيابی مقوله وقف فرهنگی و تأثيراتش در رفع مشكلات جامعه بپردازيم.
لطفا در ابتدا بیان کنید که کتاب و کتابخوانی از منظر اسلام تا چه اندازه اهمیت دارد؟
شروع هر حرکت و انقلابی، نشانگر نوع آن است، نقطه آغاز هر جنبشی مرامنامه و بیانگر مسیر آن جنبش است. یادگیری، مطالعه و علمآموزی آنقدر مهم است که خداوند متعال در نخستین آیات وحی بر مسئله خواندن، قلم و علم تأکید می‌کند. نزول قرآن را با یک حرکت علمی و فرهنگی آغاز و پایه اسلام را از همان ابتدا بر علم و قلم گذارده است. جایگاه قلم و مقام علمآموزی آن قدر رفیع است که قرآن مجید به قلم و آنچه می‌نویسد سوگند یاد می‌کند و آنجا که خداوند را کریم‌ترین کریمان معرفی می‌کند، در وصف او می‌فرماید: همان خدایى كه به وسیله قلم انسان‌ها را تعلیم داد و به انسان آنچه را نمى‌دانست آموخت این آیه شریفه گواه روشن و دلیل واضحی است بر ارزش علمآموزی، به ویژه تعلیم از طریق قلم و کتاب. نشانه‌ای است از اهمیت نقش ارزشمند کتاب و کتابخوانی در پرورش و رشد فکری انسان.
کتاب آن قدر ارزشمند و بلند مرتبه است که معجزه ابدی آخرین رسول خدا در قالب کتاب ظهور کرده است. تمام شریعت‌ها به واسطه کتاب به نسل‌های دیگر رسیده و حتی راه ماندگاری اندیشه و تفکر علما و دانشمندان کتاب بوده است.
کتاب، معلمی هنرمند و تواناست. معلمی با کمترین هزینه و بالاترین سود، آیینه‌ای است که تصویری از مجموعه‌ای از علوم و معارف را فراروی خوانندگان آن قرار می‌دهد. راهی است برای دانشمندان و خردورزان وسیلهای است برای مشارکت در عقل، خرد و تجربه بزرگان، مقیاسی است برای سنجش فرهنگ یک فرد یا جامعه وسیلهای است برای توسعه همه جانبه یک کشور و راهی برای فرهنگ و تمدن‌سازی است. از این روست که مقام معظم رهبری دام ظله دغدغه کتابخوانی دارند، لذا تمام اقشار جامعه را به کتابخوانی دعوت و مکلف کرده و می‌فرمایند: «امروز کتابخوانی و علمآموزی نه تنها یک وظیفه‌ی ملی که یک واجب دینی است.» برای همین مسئولان ر ا به سمت ترویج فرهنگ کتابخوانی سوق داده و آنها را به این امر مکلف کرده و می‌فرمایند: وظیفه همه افراد فرهیخته و همه نهادهای فرهنگی کشور است که در اشاعه، گسترش و تقویت هرچه بیشتر مسأله کتاب و کتابخوانی اهتمام ورزند و در یک کلام، همه درد آشنایان و دل آگاهان به منظور بسیج همگانی برای گسترش فرهنگ کتاب و کتابخوانی بپاخیزند، تا این هنگامه خجسته برای همگان و در همه وقت به وفور یافت شود و هیچ بهانه‌ای برای کتاب نخواندن وجود نداشته باشد. كتابخوانى را باید جزو عادات خودمان قرار دهیم.
از این رو باید برای ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی اقدام کرد. در گام اول باید هر فرد خود با کتاب رابطه‌ای صمیمی و نزدیک برقرار کند تا به این وسیله به چشمه‌های دانش متصل شده و درگام بعدی باید به فکر نزدیکان و عزیزان خود بود تا آنان را نیز با این فریضه آشنا نمود. باید فصلی نو فراروی خود و دیگران گشود تا با چراغ علم و دانش، طی کردن مسیر سعادت و خوشبختی هموارتر شود.
باید نردبانی بسازیم تا با قدم گذاشتن روی هر پله آن افق دید و نگاه انسان بیشتر شده و با صعود بیشتر بر پله‌های آن قله‌های دانش را درنوردیده و راه سعادت را به خوبی پیدا کنیم .
وقف برای کتاب و کتابخوانی چه میزان ارزش و اهمیت دارد؟
از آنجا که کتابخوانی و مطالعه، نه تنها نیاز امروز و فردا، که نیاز دائمی تک تک افراد جامعه است، باید برای ترویج این فرهنگ و حفظ این سنگر، اقدامی دائمی و ماندگار کرد. باید سایه‌ساری همیشگی برای این واجب همگانی به پاداشت تا ملجا و پناهگاهی برای بندگان خداوند باشد.
وقف برای ترویج فرهنگ مطالعه، ادامه دادن همان حرکت علمی است که با اولین آیات قرآن بر پیامبر رحمت نازل شد، لبیکی عالمانه به دستور الهی است. ترویج فرهنگ و معارف قرآن است. ایجاد پل ارتباطی بین امت و سیره و کلام ائمه معصومین(ع) است.
وقف برای ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی، ایجاد پایگاهی دائمی برای علم آموزی است. سنگری همیشگی برای مبارزه با جهالت و نادانی است. به جوشش درآوردن نهر زلالی است که مدام معارف و علوم را به جان و روح بندگان می‌رساند. فراهم کردن مقدمات انجام تکلیف همگانی علمآموزی است. وقف برای کتاب، تکریم قلم است. بزرگداشت علم و کتابت است. زدودن غبار فراموشی از چهره کتاب است.
وقف برای ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی، از واقف، معلم و استادی می‌سازد که مدام در حال تدریس و تعلیم است. تا موقوفه‌اش برپاست، غذای روح بندگان خدا را مهیا و به دستشان می‌رساند. وقف برای کتاب، هموار کردن راه، برای دسترسی به تجربه‌ها و اندوخته‌های علمی علما و اندیشمندان است. کارخانه تولیدی گنجینه‌های دانش بشری است. تأسیس مدارس مختلف در هر کوی و برزن است. ایجاد بزرگراهی است برای پیشرفت جامعه اسلامی به راه انداختن موجی علمی و همگانی است.
چه بسا مطالعه یک کتاب خوب و سازنده، سرنوشت و مسیر زندگی یک فرد و یا جامعه‌ای را عوض و آنها را به سوی سعادت هدایت کند. از این رو، وقف برای فرهنگ مطالعه، تأثیر گذاشتن در سرنوشت افراد و فرهنگ‌هاست، چرا که خدمت به پویایی عقل، فهم، شعور و درک افراد مختلف است.
درباره سنت وقف کتاب در تاریخ اسلام توضیح دهید و اینکه چرا به مرور زمان وقف در این حوزه رنگ باخته است؟
وقف کتاب از همان آغاز صدر اسلام به عنوان یک عمل خیر و سنت نیکو و پسندیده در شماره صدقه جاریه و باقیات الصالحات محسوب می‌شده است و پاداش و اجر فراوان اخروی و نام نیک و جاودانگی یاد و خاطره واقف را به همراه داشته است، وقف کتاب یکی از رایجترین نوع وقف در میان مسلمانان بوده است. این کار در تاریخ اسلام، سهم عمده‌ای در پیدایش کتابخانه‌های گوناگون داشت، بیشتر کتاب‌های خطی اسلامی موجود در کتابخانه‌های جهان، نتیجه همین عمل خداپسندانه بوده است. حرکت مقدس وقف کتاب از ظهور اسلام با اهدای قرآن و کتاب‌های دینی به مساجد شروع شد و اگرچه در برخی از زمان‌ها این حرکت کند شد، اما هیچگاه متوقف نشده و بی‌شک همین حرکت خود، کانون جنبش علمی وسیعی طی قرن‌ها بوده است.
کمرنگ شدن وقف در این حوزه می‌تواند علت‌های مختلفی داشته باشد که می‌توان به در دردسترس بودن و ارزان‌تر بودن کتاب نسبت به گذشته، کتاب‌های دیجیتال، فضای مجازی، کمتر شدن سرانه مطالعه، بی‌توجهی به فرهنگ کتاب و کتابخوانی و... اشاره کرد.
افراد نیکوکار چه نقشی در توسعه فرهنگ کتابخوانی و کتابخانه‌سازی دارند؟
از گذشته تاکنون وقف کتاب باعث شده علما و دانش‌پژوهان هیچ موقع برای تهیه کتاب‌های مورد نیاز خود دغدغه خاطر نداشته باشند و کتاب‌های مورد نیاز خود را بدون اینکه متحمل هزینه‌ای شدند با استفاده از کتاب‌ها و کتابخانه‌های وقفی، نیاز خود را مرتفع سازند. از اوایل اسلام وقف کتاب بر مساجد متداول گشت و چون مساجد با معماری آن زمان فاقد گنجایش لازم بود، بعدها هنگام بنای مساجد بزرگ، کتابخانه‌های معتبری در جوار مساجد ساخته می‌شد که این رسم فرهنگی تا عصر حاضر نیز ادامه دارد و بیانگر این واقعیت است که در اسلام عبادت و علم از یکدیگر تفکیک ناپذیر هستند و بدین سان مساجد اسلامی علاوه بر محل عبادت به مرکز مهم مطالعه، تحقیق و دانش اندوزی درآمدند. امکانات و تسهیلاتی که برای دانش اندوزان در کتابخانه‌ها فراهم می‌شده، از هدایا و موقوفاتی تامین می‌شد که از سوی افراد نیکوکارپرداخت می‌شد.
هم اکنون نیز خیرین و واقفان نیک اندیش می‌توانند با تهیه و وقف کتاب برای گروه‌های مختلف سنی و تحصیلی، در گوشه و کنار سرزمین عزیزمان، پایگاه علم آموزی و سنگر مطالعه و دانش‌اندوزی به پا کرده و به ساخت و وقف کتابخانه با ظرفیت‌های متفاوت در این مسیر مقدس گام بردارند.
چرا وقف فرهنگی کم است و چگونه می‌توان سنت حسنه وقف را در حوزه فرهنگ و به طور مشخص کتاب و کتابخوانی بیش از گذشته رواج داد؟
اولا هر وقفی که صورت می‌گیرد وقف فرهنگی محسوب می‌شود. چرا که وقف خودش یک فرهنگ غنی است. ضمن اینکه نیات و موضوعاتی هم که برای آنها وقف می‌شود در واقع به یک کار فرهنگی بر می‌شود و با این دید ما اصلاً وقف غیر فرهنگی نداریم. اما در خصوص بی توجهی به وقف درباره کتاب و کتابخوانی باید گفت عدم تبیین اهمیت بالای فرهنگ کتاب و کتابخوانی و لزوم وقف برای این عرصه از اصلی‌ترین دلایل کم‌توجهی و بی‌توجهی به وقف در این زمینه است.
وقف کتاب چه تأثیری در افزایش سرانه مطالعه و دانش عمومی دارد؟
در برخی مناطق کشور تهیه و خرید کتاب برای بسیاری از هموطنانمان از سویی از لحاظ هزینه سنگین است و از طرفی به خاطر در دسترس نبودن کتاب‌های مناسب، سخت است. اینجاست که با وقف کتاب و کتابخانه در مناطق مختلف و یا وقف برای مطالعه و تشویق کودکان و نوجوانان و یا وقف برای برگزاری برنامه و مسابقات مختلف کتابخوانی، می‌توان گرایش به مطالعه و بالابردن سطح دانش و معرفت عمومی را افزایش داد.
با وجود گروه‌های مجازی، آیا هنوزهم نیاز به مکتوب کردن اطلاعات برای ماندگاری آن احساس می‌شود؟
هرچند در حال حاضر استفاده از فضای مجازی و گوشی‌های هوشمند فراگیر شده است، اما همچنان خلاء کتاب احساس می‌شود. چرا که اولاً گوشی و فضای مجازی برای همه و در همه مناطق فراگیر نیست.
ثانیاً کتاب دروازه‌ای به سوی معرفت است و هیچ چیز نمی‌تواند جای آن را پر کند. مطالب ارائه شده در فضای مجازی یک سری مطالب پراکنده است که اولاً معمولاً خط سیر ثابتی که مخاطب از یک نقطه‌ای شروع و تا انتهای آن مسیر ادامه بدهد نیست. ثانیا ثابت و ماندگا و همیشه در دسترس نیستند. ضمن اینکه اُنس گرفتن باکتاب آرامش به انسان می‌دهد که هیچ چیز نمی‌تواند جای خالی آن را پر کند.
سه‌شنبه ۷ آبان ۱۳۹۸ - ۰۸:۰۰
نظر شما