کتاب «اقلیت و اکثریت» پنجمین عنوان از مجموعه «تاریخ شفاهی» است که به حیات روزمره، اندیشه‌ای و اجتماعی دکتر فرهنگ مهر (1302 ـ 1396) استاد بازنشسته روابط بین‌الملل دانشگاه بوستون، معاون اقتصادی در زمان نخست وزیری امیرعباس هویدا، از افراد مؤثر در وزارت نفت و وزارت دارائی، رئیس دانشگاه شیراز (پهلوی سابق) و رئیس انجمن زرتشتیان ایران اختصاص دارد.
این کتاب روایت دست‌اولی از وضعیت زرتشتیان در ایران، تفاوت سلطنت محمدرضا و پدرش، تصمیمات خلق‌الساعه شاه و طرح‌های فرمایشی و خارج از برنامه او به دولت، فساد دستگاه شاهنشاهی در سطوح بالا، وضعیت آموزش عالی کشور و دانشگاه پهلوی و... ارائه می‌دهد و در کل به تجزیه و تحلیل شرایطی که به فروپاشی نظام شاهنشاهی و وقوع انقلاب اسلامی انجامید می‌پردازد.
فرهنگ مهر یکی از شناخته‌شده‌ترین زرتشتیان ایران است که سوابقی همچون نمایندگی ایران در سازمان اوپک، معاون نخست وزیر، رئیس دانشگاه شیراز و البته ریاست انجمن زرتشتیان تهران را بر عهده داشت.
او که در سن ۹۴ سالگی و بر اثر بیماری در کالیفرنیا آمریکا درگذشت، فرزند مهربان مهر و متولد ۱۳۰۲ بود. برادرش بوذرجمهر مهر آخرین نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی بود و پدرش مهربان مهر نیز دستیار ارباب کیخسرو شاهرخ بوده است.
فرهنگ مهر از فارغ‌التحصیلان دبیرستان فیروزبهرام است و پس از اخذ دیپلم به دانشگاه لندن رفت و در رشته اقتصاد، دکترا گرفت. پس از مراجعت به ایران نیز وارد خدمات دولتی شد. حدود یک سال و چند ماه در جایگاه معاونت نخست وزیری بود، اما به دلیل اختلاف نظر این پست را رها کرد. مدیرعاملی شرکت سهامی بیمه ایران، نمایندگی ایران در سازمان اوپک، مدیر ارشد وزارت اقتصاد و ریاست دانشگاه شیراز از جمله مقام‌هایی بود که پیش از انقلاب در آن فعالیت کرده است. وی پس از انقلاب نیز به ریاست دانشگاه شیراز برگزیده شد و مدتی بعد مهاجرت کرد و به عنوان استاد روابط بین الملل دانشگاه بوستون مشغول به کار شد.
یکی از کتاب‌های شناخته‌شده که به معرفی فلسفه دین زرتشت می‌پردازد، با نام «دیدی نو از دینی کهن» نوشته فرهنگ مهر است. از دیگر کتاب‌های وی می توان به «نقش زرتشتیان در انقلاب مشروطیت»، «نظریه تاریخ اقتصاد» و «هم‌زبانان من» اشاره کرد. همچنین وی از بنیان‌گذاران مجله هوخت بود که در چند دهه منتشر می‌شد.
گفت‌وگو با فرهنگ مهر با سخن درباره روزهای کودکی‌اش آغاز می‌شود. او در بخش اول کتاب درباره سابقه خانوادگی‌اش و حضور زرتشتیان در صحنه اجتماع و سیاست ایران اطلاعات جالب توجهی ارائه می‌دهد. از جمله جایگاه ارباب جمشید جمشیدیان یکی از بزرگان زرتشتیان در اجتماع. مهر می‌گوید معروف بود که در زمان ناصرالدین‌شاه تنها کسی که می‌توانست کالسکه‌اش را همزمان با شاه در خیابان حرکت بدهد ارباب جمشید بوده است.
تاریخچه مدارس در دوره پهلوی اول از دیگر مباحث جالب توجه ارائه شده در این فصل است. به گفته مهر، در آن زمان از آنجا که زرتشتیان مجوز حضور در مدارس دولتی را نداشتند، به تاسیس مدارس توجه جدی مبذول کردند و نتیجه این موضوع آن شد که دبیرستان فیروز بهرام به همراه کالج البرز، معتبرترین دبیرستان‌های غیردولتی تهران شوند و رجال مایل باشند فرزندان خود را برای تحصیل به فیروز بهرام بفرستند. این‌گونه می‌شود که به عنوان نمونه، مهر با سرشناسانی چون حسنعلی منصور، هوشنگ نهاوندی، مهرداد پهلبد و... هم‌دوره می‌شود و حتی چنان‌که خود می‌گوید، هنگامی که امان‌الله خان پادشاه افغانستان برای تبعید به ایران می‌آید، دو فرزند او در دبیرستان زرتشتی بهرام فیروز به تحصیل مشغول می‌شوند.
با توجه به هم‌دوره دانستن افرادی که فاصله سنی زیادی نسبت به یکدیگر دارند، در مدرسه بهرام فیروز، به نظر می‌رسد حافظه فرهنگ مهر در هنگام انجام این گفت‌وگو اندکی مخدوش بوده است و همین موضوع لازم می‌سازد که محققان در مراجعه به این اثر جانب احتیاط را رعایت کنند. در جایی از کتاب مهر چنین گفته است: «مهرداد پهلبد که در آن زمان عزت‌الله مین‌باشیان نام داشت، برادرش تیمسار فتح‌الله مین‌باشیان، ارتشبد بهرام آریانا، هوشنگ نهاوندی، جواد منصور و عبدالرضا انصاری هم‌دوره من در مدرسه بهرام فیروز بودند.» (ص: 5)
باید توجه داشت که بهرام آریانا متولد 1285، هوشنگ نهاوندی متولد 1311 و فرهنگ مهر چنان که گفته شد، متولد 1302 است. چگونه می‌شود افرادی با چنین فاصله سنی را «هم‌دوره» دانست؟
از این موضوعات که بگذریم، لحن جذاب فرهنگ مهر در روایت آنچه بر او گذشته است و شوق او برای بیان خاطرات، کتاب «اقلیت و اکثریت» را به اثری جذاب برای هر مخاطب علاقه‌مند به تاریخ تبدیل کرده است.
یکی از روایت‌های جذاب کتاب، به آشنایی فرهنگ مهر با محمدعلی موحد مربوط می‌شود. مهر می‌گوید: «در شرکت نفت شخصی را دیدم به نام محمدعلی موحد دیلمقانی که زیردست فؤاد روحانی کار می‌کرد. موحد بعداً دکتر شد. آدم بسیار فاضلی است. آذربایجانی است و الان در تهران خیلی گل کرده. کتاب «خواب آشفته نفت» را در سه جلد نوشته که محشر است و من هم آن را دارم. راجع به حقوق نفت و دعاوی مربوط به نفت هم کتاب نوشته، کتاب «جزیه» را هم از انگلیسی ترجمه کرده. متخصص مولوی هم هست و راجع به او کتاب‌هایی نوشته و ترجمه کرده. از ویژگی‌هایش این است که در ایران درس خوانده، پدرش در تبریز قنادی داشت. بعد از آنکه پدرش مرد، مسئولیت مادر و برادرهایش به عهده او افتاد. بعد به تهران آمد و وارد شرکت نفت شد. همزمان در دانشکده حقوق درس می‌خواند و در شرکت نفت جنوب با فؤاد روحانی کار می‌کرد. عربی‌اش خیلی خوب بود. زبان انگلیسی و فرانسوی را با لهجه ترکی فوق‌العاده خوب حرف می‌زد. خلاصه آدم دانشمندی بود. از اینکه با او هم‌اتاق بودم لذت می‌بردم، ولی فوق‌العاده متعصب بود. ... تعصب دینی داشت؛ مثلاً از آنهایی بود که روی صندلی چهارزانو می‌نشست». (ص: 44)
انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، کتاب «اقلیت و اکثریت» را به کوشش حسین دهباشی، در 4000 جلد، 360 صفحه، با قیمت هفتاد هزار تومان در سال 1397 منتشر کرده است.
نظر شما