به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) در سیر تاریخ با مطالعه و رجوع به اندیشه اندیشمندان می‌توان دریافت که مسأله زمان، هویتی مبهم و موهوم دارد. ابهام به دلیل عدم پاسخ صریح و دقیق به این مسأله توسط اندیشمندان علوم مختلف و به دلیل وجود مفاهیم واسط و کنایه‌ای برای تعریف و توضیح آن در ادبیات موجود کتب مختلف وهم‌برانگیز است. در جایی که انسان نتواند با قواعد علمی به تشریح و تبیین یک مسأله اقدام کند، باب ایهام و کلّی‌گویی باز می‌شود. ماهیت زمان به دلیل عدم پاسخ‌گویی، از حوزه علمی و عقلی تنزّل یافته و در قالب ادبیات داستانی هویتی استعاری به خود گرفته است.
 
شیفت شدن از پارادایم فلسفی و علمی به سوی پارادایم‌های ادبی نشان از غامض بودن این مسأله در نزد بشر دارد. عدم تعریف حدّی در حوزه منطق، که بتوان وجه ممیز زمان را با دیگر مفاهیم درک کرد، موجب شکل‌گیری باب تفسیر، تعبیر و تأویل در تعریف زمان در نزد افراد مختلف شده است. تفسیر به دلیل تعریف از ظنّ فرد و بر اساس شبکه معرفتی فاعل شناسا، تعبیر به دلیل روی آوردن به سمت تعابیر نزدیک بر اساس تداعی ضمنی با مفهوم زمان و باب تأویل که عموماً از سوی عرفا با علم‌الاشاره و بر اساس شرایط و ظرف و قابلیت مخاطب، باز می‌شود.
 
طرح سوال و در ادامه فهم مسأله از دید نویسنده دارای جایگاه ویژه و خاصی است؛ تا بدان حد که حتی شأن پاسخ را نیز نازل‌تر از فهم مسأله می‌داند. چه بسا فرد در رابطه با مسأله زمان دغدغه‌ای نداشته باشد، پس ابتدا باید مسأله و گره ذهنی در فرد ایجاد شود، سپس برای سیر حل مسأله زمان، باید به فهم خود مسأله بپردازد، تا زوایای آن کاملاَ برای فرد مشخص شود. سوال از چیستی، چرایی و چگونگی در همه علوم مطرح است و انسان در برابر مفهوم زمان ابتدا با فلسفه و چیستی آن مواجه است. انسان در برابر مسأله‌ای غامض مانند زمان نباید به دنبال پاسخ‌های مبهم، گنگ، کلّی، مجمل، موهوم و غیر علمی باشد و ذهن طالب حقیقت را با پاسخی مسکّنی آرام نگه دارد.
 
پازل‌های ذهنی انسان باید دارای هارمونی و نظم و نیز عدم خلاء باشد. کامل بودن پازل ذهنی در برخورد با مفهوم زمان امری ضروری است؛ وگرنه تصور ناقص از آن موجب شکل‌گیری تصویری نادرست که عدم انسجام و جابجایی دائمی پازل‌ها از جمله آسیب‌های آن است در فرد خواهد شد. سؤالاتی نیز که در گذر زمان و در سیر پیشرفت انسان در علوم مختلف دقیقه و انسانی در برابر مفهومی به نام زمان شکل می‌گیرد نیز نباید توسط افرادی بسته شده در دایره تاریخ با پاسخ‌های قدیمی و کهنه همراه باشد؛ چراکه بحران معرفتی ناشی از پاسخ‌های قدیمی در برابر سوالات جدید امری حتمی است.
 
بیان ماهیت زمان در رساله "معمای زمان" با تولید مفاهیم و مدل‌های مختلف صورت می‌گیرد. پردازش مفهوم زمان در علوم و نیز ساده‌سازی آن از جمله اهدافی است که نویسنده برای ظهور و بروز معمای پیش رو در پس پرده مفاهیم و مدل‌ها، دنبال می‌کند. مؤلف ضمن تبیین و تحلیل مسأله زمان با رویکردی نقادانه، برای درک صحیح این مفهوم که جز مأموریت‌های اصلی این کتاب بوده و ارج نهادن به دیدگاه‌های اندیشمندان در علوم مختلف، به طرح دیدگاه خویش نیز اقدام می‌کند.
 
پیچیدگی معمای زمان؛ که در این بخش مؤلف به پیچیدگی معمای زمان در سیر تاریخ بشری پرداخته و روشی را که برای تبیین و توضیح این معما نیاز است را مطرح کرده است.
 
۱) عدد، مبنایی برای تشخیص زمان؛ نویسنده رساله در بخش اول کتاب به عدد به عنوان یک علم واسط در حوزه معرفتی برای شناخت معمای زمان اشاره نموده است. ایشان در قسمت اول این بخش به موضوع عدد و هندسه در شبکه هستی و منظومه معرفتی پرداخته و در قسمت دوم به راز اعداد در نظام معرفتی انسان‌ها نظر افکنده است.
 
۲) زمان در سیر تاریخ؛ در بخش دوم کتاب محقق در چهار قسمت به بیان ماهیت زمان در سیر تاریخ با رویکردی نقادانه پرداخته است. زمان؛ غامض‌ترین مسأله بشر، رازواره‌گی زمان در نزد اندیشمندان، ماهیت زمان و در نهایت ویژگی‌های زمان در این بخش مورد مداقه محقق قرار گرفته است.
 
۳) زمان در نزد خداوندان اندیشه؛ در این بخش مؤلف به بررسی دیدگاه‌های مختلف اندیشمندان و فلاسفه غرب و عرفای اسلامی در رابطه با مفهوم زمان با رویکرد تحلیلی پرداخته است.
 
۴) تقریراتی در توضیح ماهیت زمان؛ نگاه نویسنده در رابطه با ماهیت زمان در سیر تقریرات ایشان نمایان است. در این بخش محقق با رجوع به نوشته‌های اخیر خویش که در مجامع علمی مطرح شده است به توضیح زوایای این معما پرداخته است. تقریراتی از جمله؛ بسامد زمان تابعی از قبض و بسط فض، زمان و مکان در منظرگاه اسلام، جهان‌های موازی سه‌گانه در راستای درک صحیح از زمان، ماهیت حرکت در نظام هستی و منظومه معرفتی، مبنای حرکت در نظام فکری اسلام، ماهیت زمان در ولادت ائمه اطهار (ع)، ماهیت زمان در فضای مجازی و ماهیت زمان در موسیقی که در بخش چهار کتاب آمده است.
 
محقق در فرجام سخن به جمع‌بندی فصول و بخش‌های کتاب پرداخته و مباحثی تکمیلی را به همراه مفاهیم و مدل‌هایی چند بیان داشته است. برای نمونه زمان در نزد مؤلف حالتی انبساطی و انقباظی دارد و عامل اصلی قبض و بسط زمان در نزد هر انسان، فضای حاکم بر محیط اوست. به میزان خوشایند بودن فضا، زمان میل به قبض یافته و در صورت قرار گرفتن انسان در فضای ناخوشایند، زمان ماهیتی انبساطی می‌یابد.
 
زمان در عصر حاضر حالتی انقباضی به خود گرفته و این انقباض را می‌توان به خوبی درک کرد. طبق دیدگاه مؤلف علت اساسی این درهم‌انباشتگی و قبض زمان دلیلی جز پر شدن بسته‌ها و اجزای زمانی ندارد. بسته‌های زمانی در عصر حاضر به دلیل تراکم داده‌های پیرامونی و پر کردن خلاء‌های ذهنی با حجم انبوهی از اطلاعات به سرعت نور می‌گذرد. بستر زمان در دید بالا به پایین؛ یعنی حرکت زمین حول خورشید در شکل‌دهی زمان سال و حرکت زمین دور خودش در شکل‌دهی زمان روز و نیز در بسترهای مجعول از پایین به بالا مانند ثانیه، دقیقه و ساعت؛ بر اثر انباشت و حجم اتفاقات و اطلاعات و ثبت و ضبط آنها توسط انسان‌ها موجب سرعت‌گیری زمان در نسبت‌سنجی با اعصار گذشته است. برای نمونه با بروز و ظهور تکنولوژی اطلاعات و دسترسی انسان به اینترنت و فضای مجازی که در کسری از ثانیه انبوهی از اطلاعات را در اختیار کاربر قرار می‌دهد، گذر زمان را برای او به حداقل رسانده و یا به قولی موجب انقباض زمان می‌شود. این انقباض در نسبت به نوع اطلاعات و اخبار و کمّ و کیف آنها از جمله اطلاعات متنی یا تصویری متفاوت خواهد بود. توضیح این مطلب در قالب مدل زیر به نمایش درآمده است.