خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در خراسان رضوی - فاطمه آصفی: موسیقی مقامی، یادگار جلوه‌های زیبایی از فرهنگ دیرینه مشرق زمین است. این موسیقی که برگرفته از آداب و رسوم و جغرافیای هر منطقه است، در باور مردم خطه خراسان از شان و منزلت بالایی برخوردار بوده اما به مصداق هنر عامه، آفریننده مشخصی ندارد و تمام افراد جامعه در شکل‌گیری و نقل روایت آن نقش دارند.

محمد حقگو، موسیقیدان، آهنگساز و استاد دانشگاه هنر صدا و سیمای مشهد در ارتباط با موسیقی مقامی خراسان می‌گوید: موسیقی محلی و بلاخص موسیقی مقامی خراسان با تکیه بر آموزه‌های شفاهی توانسته طراوت و تاثیر خود را در طول قرن‌های متمادی حفظ کند، با این وجود تنوع راه‌های ارتباطی در کنار همه مزیت‌ها می‌تواند برای هنرهایی که بنیان آموزشی آن بر سیستم انتقال شفاهی استوار شده است، تا حدی مخرب نیز باشد؛ چراکه خطر تحریف در میراث و آموزه‌های گذشتگان همواره در کمین گوش‌های مستعد هنرجویان و موسیقیدانان جوان این رشته خواهد بود. نبود اسناد معتبر و دایره‌المعارف صوتی برای مقام‌های متنوع و بیشمار موجب شده که برخی نغمه‌های آشنا از فرهنگ‌های دیگر به آرامی راه خود را به مجموعه مقام‌های بکر باز کرده و قطعاً با گذشت زمان، تفکیک آنها اگر غیرممکن نباشد، بسیار دشوار خواهد بود.

با توجه به این نکات، حیات موسیقی محلی و تداوم و تکامل آن، تلاش هنرمندان این رشته را در ثبت و ضبط میراث گذشتگان می‌طلبد؛ موضوعی که «عزیز تنها»، نوازنده و استاد موسیقی مقامی تربت جام آن را جدی گرفت و با دو دهه کار تحقیقاتی و پژوهشی، نخستین کتاب آموزش كلاسیك دوتار به روش نت‌نویسی به نام «مشق پیلتان» را در دو جلد تالیف کرد. کتابی که در آن 142 مقام موسیقی نواحی خراسان، نت‌نویسی شده و به همراه جزئیات موسیقی محلی خراسان، به‌صورتی نظام‌مند در اختیار علاقمندان قرار گرفته و به عنوان منبعی قابل اعتماد برای ثبت بسیاری از مقام‌ها و ترانه‌ها می‌تواند جای ساعت‌ها شاگردی نزد اساتید موسیقی محلی را بگیرد.
«عزیز تنها» متولد سال 1351 در صالح آباد تربت جام است. پدر و دو تن از عموهایش، نوازنده دوتار بودند و از همین رو او از کودکی با نوای موسیقی محلی خو گرفته بود. شروع آموزش حرفه‌ای دوتار، از پدر و پس از آن بهره‌گیری از دانش اساتید موسیقی مقامی تربت جام و همچنین همکاری با استادان بنام موسیقی مقامی، از او یك دوتارنواز تمام‌عیار ساخته است.

نوازندگی در آلبوم‌های «پیوند عشق»، «گلزار»، «جام احمد» و «در قفس»، نوازندگی و دستیاری آهنگساز در آلبوم «سرو خرامان» اثر استاد محمد حقگو و نوازندگی و آهنگسازی در آلبوم «یار گلكم» از جمله فعالیت‌های اوست. او علاوه بر اینها، در ساخت برخی قطعات موسیقی در صدا و سیما نیز فعال بوده و در دوازدهمین جشنواره تولیدات رادیویی و تلوزیونی جایزه بهترین نوازندگی را دریافت کرده است. همكاری با استاد مرحوم جلال ذوالفنون، از دیگر افتخارات عزیز تنها است. او دارنده گواهینامه درجه 2 هنری از شورای ارزشیابی هنرمندان کشور، مولف نخستین كتاب و نرم‌افزار آموزش كلاسیك دوتار به‌روش نت‌نویسی و نیز مدیر نخستین آموزشگاه موسیقی مقامی در تربت جام است.

«عزیز تنها» نویسنده کتاب «مشق پیلتان» در گفت‌وگویی با خبرنگار ایبنا ضمن معرفی این کتاب، از انگیزه‌های نگارش آن و وضعیت موسیقی مقامی خراسان گفت.

چه شد که علاقمند به فعالیت در حوزه موسیقی مقامی شدید؟

در دوران کودکی، یک بار هنگام بازگشت از مدرسه از پشت در خانه صدایی شنیدم که برایم تازگی داشت و به شدت من را تحت تاثیر قرار داد. بله پدرم بود که بعد از سال‌ها دوتارنوازی می‌کرد. از آن لحظه به بعد به شوق فراگیری تلاش بسیار کردم، بعد از آن روز آن دوتار که امانت بود، به صاحبش برگشت و من ماندم و عشق و علاقه برای فراگیری و نبود ساز. تا مدتی این وضعیت ادامه داشت تا اینکه بعد از مدتی برای ما همسایه‌ای آمد که با حلبی برای خود دوتاری ساخته بود و با آن می‌نواخت، تلاش کردم تا مثل او به این شکل دوتاری بسازم و شروع کنم به فراگیری، با کمک همسایه، با استفاده از حلبی، یک تکه چوب، سیم‌های برق برای پرده‌بندی و سیم‌کلاچ موتورسیکلت برای سیم‌ها، دوتار حلبی ساخته شد و به مدت حدود یک سال با آن دوتار تمرین کردم. خانواده که عشق و علاقه من را دیدند، تصمیم گرفتند تا دوتاری واقعی تهیه کنند که این اتفاق افتاد و پدرم نیز که استاد دوتار بود و به دلایلی نوازندگی را کنار گذاشته بود، دوباره به نوازندگی روی آورد و درواقع فراگیری جدی من هم از آن روز شروع شد.
  موسیقی مقامی که برخاسته از فرهنگ عامه مردم بوده و از دل زندگی و طبیعت برخاسته است، ظاهراً روش مکتوبی برای فراگیری نداشته و نسل به نسل منقل می‌شده است. این موضوع چه مشکلاتی را برای فراگیری دوتار به دنبال دارد؟

دوتار و آواز از گذشته‌های دور همواره به‌صورت شفاهی انتقال پیدا می‌کرد و حتی در حال حاضر نیز گاهی به همان شکل، فراگیری انجام می‌شود ولی این روش آموزشی برای من بسیار وقت‌گیر و طاقت‌فرسا بوده و هست. اگرچه این روش برای کسی که تمام وقتش را به تمرین و آزمون و خطا می‌پردازد، درنهایت اگر پنجه به بی‌راهه نرود، سرانجام خوبی خواهد داشت؛ ولی با زندگی ماشینی حال حاضر که مردم با کمبود زمان مواجه هستند، این روش به‌دلیل نیاز داشتن به زمان زیاد برای نتیجه گرفتن، شاید خیلی کاربرد نداشته باشد، از طرفی در بسیاری از مواقع به دلیل شفاهی بودن مقام به مرور امکان تغییر مقام وجود داشته و اینگونه بود که به فکر روشی ساده و مدون افتادم که هم هنرجو در مدت زمان کمتری به قطعه و مقام برسد و هم امکان تغییر مقام کمتر شود.

پس شاید همین مشکل در فراگیری دوتار، باعث اقبال کم مردم به آن در گذر زمان شده است. گفتید روشی ساده برای آموزش دوتار ابداع کردید، در این باره بیشتر توضیح می‌دهید؟

در ابتدا روشی به صورت نت‌های فارسی با علائمی خاص برای رفت و برگشت‌های پنجه و انگشت‌گذاری‌ها ابداع کردم که مدت‌ها به آن شکل درس می‌دادم و در ادامه «اولین کتاب آموزشی دوتار به شیوه نت‌نویسی فعلی موسیقی» همراه با نرم‌افزار به صورت تصویری تهیه کردم تا کسانی که با نت‌خوانی آشنا هستند، از این کتاب و نرم‌افزار استفاده کنند. مخصوصا برای کسانی که به اساتید این رشته دسترسی ندارند، بعد از این دوره که هنرجو با پنجه و انگشت‌گذاری صحیح آشنا شد و تعدادی از مقام‌ها را آموخت، کم کم می‌تواند به صورت شفاهی هم، فراگیری را دنبال کند، در این راستا در سال 1388 اولین آموزشگاه موسیقی را در تربت جام تاسیس کردم که نتیجه آن ایجاد گروه موسیقی «سرو خراسان» متشکل از هنرجویان همین آموزشگاه بود. گروه «سرو خرامان» حائز چه افتخاراتی شده است؟

«سرو خرامان» در بسیاری جشنواره‌ها شرکت کرده و رتبه‌های متعدد کسب کرده است، از جمله در بخش تک‌نوازی در بسیاری از جشنواره‌های مربوط به تک‌نوازی، خصوصا جشنواره ملی جوان در رده‌های سنی مختلف، در تمام سالیانی که جشنواره نواحی در جشنواره موسیقی ملی جوان گنجانده شده است، هنرجویان این آموزشگاه، در بیشتر مواقع جزو رتبه‌های برتر جشنواره بوده‌اند.

به نظر شما موسیقی مقامی امروزه چه جایگاهی در میان مردم دارد؟

متاسفانه در حال حاضر موسیقی مناطق جایگاهی که باید داشته باشند، ندارند. ذائقه مردم تغییر کرده و گویا مردم ما موسیقی فاخر خودشان را به فراموشی سپرده‌اند، اگر به کنسرت موسیقی محلی مناطق بروید - حتی اگر نوازنده از اساتید بزرگ این حوزه باشد - متوجه این تغییر خواهید شد. ولی اگر نوع دیگری از موسیقی باشد، جا برای نشستن پیدا نمی‌شود و بلیط‌ها در ساعات اولیه به فروش می‌رسند.

موسیقی مقامی که حاصل فعالیت و هنر هنرمندان در گذشته است، برای ارتباط گرفتن با جامعه امروز چه نوآوری‌هایی داشته است؟

همانطور که گفتید موسیقی مقامی و محلی هر منطقه میراث کهن گذشتگان آن منطقه است که نسل به نسل به ما رسیده و وظیفه همه ماست تا در قدم اول از این میراث حفاظت و در قدم دوم برای اشاعه این میراث تلاش کنیم. برای ترویج و اشاعه این موسیقی در جامعه امروزی نیاز است تا بر اساس ملودی، تم و ریتم‌های هر منطقه ملودی‌های دیگری هم ساخته  شده و نوآوری‌هایی ایجاد شود، همانطوری که نسل‌های گذشته ساخته‌هایی داشتند، اساتید نسل قبل از ما مانند استاد پورعطایی، سرور احمدی، درپور، سمندری ، شریف‌زاده و..... نیز ساخته‌هایی در این حوزه داشته‌اند تا در موسیقی آن منطقه از تکرار بیش از اندازه مقام‌ها و قطعات گذشته، جلوگیری شود و مخاطب خود را حفظ کند.

با توجه به آنچه گفتید، حفظ و اشاعه میراث موسیقی شما را بر آن داشت تا دست به تالیف این کتاب بزنید. لطفا بیشتر در مورد کتاب و اهدافتان بگویید.

کتاب «مشق پیلتان» در واقع یک کتاب پژوهشی و آموزشی است که در اولویت نخست حاوی ثبت و مکتوب کردن حدود 140 قطعه از مقام‌های شرق خراسان با توضیحات مقام و اشعار استفاده شده در آن است تا در قدم اول صرف نظر از نوع پنجه اجرایی در مقام‌ها، ملودی‌های رایج امروزه شرق خراسان برای نسل‌های بعدی باقی بماند، از طرفی اکثر این مقام‌ها به‌صورتی نوشته شده تا برای علاقمندان دوتار که به اساتید دوتار خراسان دسترسی ندارند، قابل استفاده و مفید باشد.

کتاب «مشق پیلتان» از چه بخش‌هایی تشکیل شده است و چه چیزهایی را به مخاطب ارائه می‌دهد؟

این کتاب در دو جلد منتشر شده و دارای دو فصل است که در  فصل اول که در «مشق پیلتان 1» قرار گرفته به توضیحاتی در مورد موسیقی خراسان و شرق خراسان همچنین ساز دوتار (تاریخچه، پرده‌بندی، و....) می‌پردازد، در ادامه این فصل به توضیحاتی در مورد مقام‌ها، بازی‌های آیینی (مقام‌های سرنا و دهل) و نکاتی دیگر در مورد موسیقی مقامی شرق خراسان پرداخته شده است و، در فصل دوم مقام‌ها، نت‌نویسی شده‌اند که با دو خط دوتار و آواز همراه با آوانویسی اشعار در زیر خط  آواز آمده است، علاوه بر این هر مقام با توضیحاتی در مورد مقام و راوی آن و اشعار آن مقام همراه است، در قسمت‌های مختلف کتاب تصویر و زندگینامه تعدادی از اساتید پیشکسوت دوتار و آواز منطقه شرق خراسان نیز ثبت شده است.
 
با توجه به اینکه موسیقی مقامی بیشتر به‌صورت شفاهی و تجربی آموزش داده می‌شده است، شما منبع مکتوبی هم برای نگارش کتاب داشتید؟

در مورد منابع مورد استفاده باید عرض کنم که در مورد نت‌نویسی دوتار منبعی موجود نیست، بجز یک کتاب پژوهشی از مرحوم محمدتقی مسعودیه که آن هم به دلیل پیچیدگی زیاد در آوانگاری، من موفق نشدم خیلی از آن بهره ببرم، مگر در فصل اول که از منابعی مانند کتب موسیقی مخصوصا از محمدرضا درویشی استفاده کردم.

چرا عبارت مشق پیلتان را برای نام کتابتان انتخاب کردید؟

مشق پیلتان یکی از شاه مقام‌های موسیقی نواحی شرق خراسان است که در گذشته به هنگام رزم نواخته می‌شده و بیانگر قدرت و عظمت بوده است.
یادآور می‌شود، «مشق پیلتان» در دو جلد با شمارگان هزار جلد توسط انتشارات عارف تهران، در مشهد چاپ و منتشر شده است. جلد نخست این کتاب شامل ۲۷۲ صفحه به قیمت یک میلیون ریال و جلد دوم ۲۳۲ صفحه‌ای آن به قیمت ۸۰۰ هزار ریال در دسترس عموم است. موسیقی نواحی یا مقامی گونه‌ای از موسیقی است که به نغمه‌ها و سازها و نواهای مناطق و نواحی ایران مربوط می‌شود و پژوهشگران نام‌های مختلف از جمله فولکلور بر آن گذاشته‌اند.