به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب «نخبه‌التواریخ فی موادالتاریخ» به طور مجمل به بعضی از وقایع تاریخی دوره قاجار و مشروطیت و نیز ذکر نام رجال، دانشوران و شعرای آن دوره، پرداخته و مکمل کتاب‌هایی است که در موضوع ماده تاریخ به تألیف درآمده است. این متن بر اساس سه نسخه موجود این رساله تصحیح و سعی شده متنی منقح و درست به مورخان و اندیشمندان ارائه شود.

فن و هنر ماده تاریخ‌سازی، مقوله‌ای است دیرپای در فرهنگ ایرانی و اسلامی که فارغ از نقش آن در بیان اتفاقات تاریخی و فرهنگی، جلوه‌ای از تکنیک‌ورزی و ذوق هنری شاعران و ادبای ایرانی است. زمانی این مقوله رواج و اهمیت بسزایی در ساحت ادب و فرهنگ ایرانی، حتی تا دوره قاجار داشته و آثار ارزشمندی در این فن و هنر پدید آمده که هنوز بسیاری از آن‌ها مورد بررسی، احیا و انتشار قرار نگرفته است.

بین وقایع تاریخی با ماده تاریخ، علاوه بر آن که بر وثاقت روایت و نقل آن‌ها می‌افزاید، به قول دبیر تفرشی، مولف نخبه‌التواریخ، عبارات منظوم، زودتر نیز به خواطر نفوذ کرده و دیرتر محو می‌شود. در دوره قاجار، شماری از رسایل و آثار ارزشمند در ماده تاریخ‌سازی رقم خورده که بدیع‌التواریخ نعمت فسایی شیرازی (1272-1344 ق) و همین نخبه‌التواریخ دبیر اطلاعاتی موثق و نویافته تاریخی، ادبی، فرهنگی و... در اختیار می‌گذارند.

این رساله، تلخیص کتاب دیگر تفرشی با عنوان آثارالوقایع است که تاکنون، نسخه‌ای از آن شناخته نشده است. چنانکه نویسنده در مقدمه نخبه‌التواریخ اشاره کرده، چون انتشار این اثر مفصل برای او غیرممکن بوده، لذا اقدام به گزینش برخی قطعات مواد التاریخ کرده و آن‌ها را در قالب رساله‌ای با عنوان نخبه‌التواریخ عرضه کرده است.

دبیر تفرشی که خود در دربار مظفری، کارگزار دیوانی بوده، یکی از افراد شناخته‌شده در فن ماده تاریخ‌سازی در روزگار قاجار بوده است، چندان که اعتمادالسلطنه در کتاب الماثر و الآثار، از او نام برده و ماده تاریخ او را در تاریخ سفر ناصرالدین شاه به فرنگ نقل کرده است.

او در نخبه‌التواریخ، اصول و قواعد ماده تاریخ‌سازی را بیان کرده است که می‌تواند به عنوان آبشخوری معتبر و مهم برای پژوهش این فن و هنر در دوره قاجار باشد.

همچنین او اطلاعاتی را از رجال و وقایع تاریخی این دوره به دست می‌دهد که در منابع دیگر موجود نیست و باید در تحقیقات مربوط به تاریخ و فرهنگ دوره مذکور، مورد توجه قرار گیرد.

وی کتاب نخبه‌التواریخ را در دوره مظفرالدین شاه در هشت وجیزه پدید آورده که در ادامه به این هشت وجیزه اشاره شده است. «در بیان اجمال احوال و اعمار پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) و در ذکر اسامی خلفای بنی امیه و نبی عباس»، «در ذکر اسامی سلاطین آل بویه و طلوع و افول سلاطین صفویه»، «تاریخ بعضی از علمای متقدمین و معاصرین»، «در نصب و عزل بعضی از امراء و وزراء متعلق به ایام دولت قاجار»، «در تاریخ چند تن از حکما و شعراء متقدمین و معاصرین»، «در بیان بعضی از قضایاء اتفاقیه این زمان (قاجار)»، «در ذکر اخذ و طرد حروف مواد تواریخ» و «در بیان سهولت جمع ساختن حروف ماده تاریخ». در بخش خاتمه، فواید ماده تاریخ و اختصاص صحت ماده تاریخ آمده است.
 


ارزش‌های تاریخی نخبه‌التواریخ
این اثر اطلاعات جدید تاریخی از دوره قاجار ارائه می‌کند و می‌تواند به عنوان یکی از منابع درخور در تحقیقات تاریخی و رجال این دوره مورد استفاده و استناد قرار گیرد. مهمترین بخش از نخبه‌التواریخ مربوط به تاریخ دوره قاجار است، به‌ویژه اشتمال این بخش بر رویدادها، حوادث و اتفاقاتی که کمتر در منابع تاریخی این دوره دیده می‌شود: تاریخ انقراض دیبای شوشتری، خرابی شهر خبوشان در زلزله، تاریخ ظهور تلگراف در ایران، تاریخ ظهور تلگراف در ایران، ضرب سکه موسوم به پناه‌آباد، توسط آقامحمدخان قاجار در زمان فتح‌ پناه‌آباد، توسط آقامحمدخان قاجار در زمان فتح پناه‌آباد.

ارزش‌های ادبی نخبه‌التواریخ
این کتاب، هم به لحاظ ارائه اطلاعات درباره سال درگذشت شاعران دوره قاجار همچون رضاقلی‌خان هدایت، فتحعلی‌خان صباء، آذر بیگدلی، داعی تفرشی، مدهوش طهرانی و... هم از نظر شناخت قواعد ماده تاریخ‌سرایی دارای اهمیت است. تفرشی جزو نخستین کسانی است که در تشریح قواعد ماده تاریخ‌سرایی رقم زده و اصول آن را تبیین کرده است. به نظر او بیان وقایع تاریخی با ماده تاریخ، وثاقت نقب و روایت را می‌افزاید و آن را از انتحال و تصرف دور می‌دارد.
 


میرزا اسماعیل‌خان دبیر تفرشی (1261ـ1322 ق.)، معروف به دبیر و ملقب به فصیح‌الملک فرزند آقا میرزا محمدتقی است. او شاعر و مورخ دوره ناصری و مظفری بوده است. دبیر تفرشی که خود در دربار کارگزار دیوانی بوده، یکی از افراد شناخته شده در فن ماده تاریخ‌سازی در روزگار قاجار است، چندان که اعتمادالسلطنه در مآثرالآثار، از او نام برده و ماده تاریخ او را در تاریخ سفر ناصرالدین شاه به فرنگ نقل کرده است.

او دارای تالیفاتی از جمله کتاب نخبه‌التواریخ فی موادالتاریخ است که در آن برخی از وقایع تاریخی از آغاز اسلام تا آخر سلطنت مظفرالدین شاه را با تاکید بر رجال‌شناسی گزارش کرده و سال جلوس، نصب، عزل، وفات پادشاهان، رجال دینی، سیاسی، فرهنگی و... همچنین تاریخ وقوع برخی از حوادث را به صورت ماده تاریخ بیان کرده است.

شرح حال اسماعیل دبیر تفرشی، تاریخ و محل تولد، ابتدای زندگی، سوانح زندگی، خاندان، سفرها، اواخر عمر، سال درگذشت، شاگردان تفرشی، آثار دبیر تفرشی، نخبه‌التواریخ، ساختار نخبه‌التواریخ، ارزش‌های تاریخی نخبه‌التواریخ، ارزش‌های ابدی نخبه‌التواریخ، نسخه‌های خطی مورد استفاده، شیوه تصحیح از جمله بخش‌های مختلف کتاب است و پایان‌بخش کتاب نیز تصویر نسخه‌های خطی، تعلیقات، نمایه‌ها، نام‌ها، جای‌ها، کتاب‌ها و رسائل و کتابنامه آمده است.
 
«نخبه‌التواریخ فی موادالتاریخ» اثر اسماعیل بن محمدتقی دبیر تفرشی با تصحیح و تحقیق فاطمه بوجار، در 232 صفحه، شمارگان 500 نسخه و قیمت 40 هزار تومان از سوی کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی منتشر شده است.