مقاله‌های کتاب این سه جنبش را در فاصله قرن‌های اول تا پنجم هجری به بحث می‌گذارد؛ از ابومسلم خراسانی و مُقنَّع تا مرداویج گیلی، از فرقه مُرجِئه تا ابن‌مقفع و خرمدینان و در آخر قرمطیان در بحرین و یمن و خراسان. نویسنده با بهره‌گیری از منابع فراوان تصویری چندوجهی از کنش‌گران تاریخ‌ساز در این عصر می‌سازد که در دل تعارضات قدرت و مناقشات دینی، اقتدار و جهان‌روایی را به مبارزه می‌طلبیدند.
درواقع مقالات این مجموعه به جنبش‌هایی پرداخته‌اند که در خراسان رخ داده است. یکی درباره اندیشه‌های سیاسی «مرجئه» است که یکی از نخستین جریان‌های فکری ـ سیاسی در سده‌های آغازین دوره اسلامی بود و نقش مؤثری در عرصه فکری و سیاسی جهان اسلام داشت. در این مقاله ابعادی از فعالیت مرجئه در خراسان بررسی و از آن به عنوان مرحله دوم تاریخ مرجئه یاد شده است. نوشتاری دیگر پژوهشی درباره مقنّع و جنبش روستایی سپیدجامگان است؛ این جنبش یکی از مهم‌ترین قیام‌هایی است که در خراسان در عصر خلافت مهدی عباسی در سده دوم هجری شکل گرفت. مقاله‌ای دیگر در این بخش به زنادقه در سده‌های نخستین دوره اسلامی اختصاص یافته است. روی کار آمدن عباسیان در زندگی و اوضاع عمومی کشورهای اسلامی، عنصر و عامل جدیدی پدید آورد که در میان اسلاف بلافصل عباسیان تقریباً به‌کلی ناآشنا بود؛ یعنی پیگرد و آزار زنادقه. البته معیارهای تعریف «زندقه» و تحدید مفهوم «زندیق» همواره در تغییر بوده است؛ زیرا مثلاً آنچه در زمان مأمون و معتصم عباسی زندقه دانسته می‌شد، در دوره خلافت متوکل به گونه‌ای دیگر تعبیر می‌شد.
همچنین دو مقاله به بررسی جنبش مرداویج و اسفار بن شیرویه اختصاص پیدا کرده است. مرداویج زیاری حکومتی پی نهاد که فرمانروایانش از سال ۳۱۶ تا ۴۷۰ هجری بر بخش‌هایی از نواحی گرگان، قومس، طبرستان، دیلم، گیلان، قزوین، ری، اصفهان و خوزستان استیلا داشتند. علاوه بر این‌ها یک نوشتار درباره جنبش نقطوی محمود پسیخانی از شاگردان فضل الله استرآبادی بنیان‌گذار مکتب حروفیه در این کتاب آورده شده است.
قیام قرمطیان، جنبش روستاییان سوریه، عراق، بحرین، یمن، ری، فارس، شمال ایران وخراسان و ماوراءالنهر در سده‌های سوم و چهارم هجری بود. بخشی از جنبش‌های قرمطیان در ایران نیز در نوشتارهایی از این کتاب بررسی شده است.
کتاب در سه بخش به نام‌های جنبش‌های سیاسی جنبش‌های بخارا در عصر ابومسلم خراسانی، جنبش‌های اعتقادی و جنبش قرمطیان این مقالات را شامل می‌شود: خِداش، بازنگری در جنبش استادسیس، یوسف برم، قیام مقنّع، حمزه آذرک، حسن اطروش، جنبش مرداویج گیلی، اسفار بن شیرویه، برخورد اندیشه‌های سیاسی در اسلام: پژوهشی در مرجئه، خرمدینان، زنادقه در سده‌های نخستین اسلامی، ابن مقفع و ردیه امام قاسم زیدی، جنبش نقطوی محمود پسیخانی، کتابشناسی تحلیلی جنبش قرمطی، حمدان قرمط، دیدگاه طبری درباره پیدایش قرمطیان، جنبش قرمطیان بحرین، جنبش علی بن فضل قرمطی در یمنو نخشبی و جنبش قرمطیان خراسان در سده چهارم هجری.
خود نویسنده در مقدمه کتاب تاکید می‌کند که تاریخ نگارش برخی مقاله‌ها مربوط به ۲۰ سال پیش می‌شود که اگر بازنویسی می‌شدند قطعا متن دیگری می‌شدند که فرصت این کار دست نداده است. او همچنین یادآور می‌شود که باید روی جنبش‌های سیاسی همچون «جنبش نومزدکیان در اسلام» و «جنبش بردگان زنج» را هم نیز مورد توجه داشت که در حال تکمیل مقالاتی در این مورد است.
کتاب «جنبش‌های اجتماعی در ایران پس از اسلام» با گردآوری رضا رضازاده‌لنگرودی، در ۴۵۱+۱۲ صفحه و شمارگان ۷۷۰ نسخه و به قیمت ۸۰۰۰۰ تومان از سوی نشر نو با همکاری نشر آسیم منتشر شده است.
نظر شما