کتاب‌های طب سنتی دانشمندان بزرگی همچون ابن سینا و زکریای رازی، قرن‌هاست که در دانشگاه‌های معتبر دنیا، مطالعه و تدریس میشود. اصول طبابت در این آثار، بر چهار طبیعت مزاج انسان یا اخلاط اربعه است.
.jpg)
یکی از کتاب‌های کهن در زمینه طب سنتی که خواص و کاربردهای گیاهان دارویی را در بیماری‌ها و حفظ سلامت بدن معرفی می‌کند، «تقویم الادویه» اثر فخرالدین محمد بن علی الطبیب الإسفراینی؛ دانشمند ایرانی قرن هشتم هجری قمری است که اطلاعات زیادی درباره تاریخ تولد، شاگردان و استادان وی در دست نیست. او علاوه بر این کتاب، شرح کتاب «الفصول الایلاقیه فی کلیات الطب» اثر شرف‌الدین سید محمد بن یوسف ایلاقی شاگرد ابن‌سینا، «المیامیر فی الطب» در سی و سه مقاله و شرح کتاب «النجات» ابن سینا را نیز نوشته است.
نویسنده درباره ضرورت تألیف این کتاب در مقدمه اشاره کرده، کتابی که شامل تعریفات ادویه و انواع آن، اختیار، مزاج، مقدار شربت، منافع، مضرات، مصلحات و بدل‌ها باشد، ندیده و این کتاب برای تسهیل طالبان علم نگاشته شده و او از میان داروها، آن‌هایی را برگزیده که مشهور و مورد استفاده در سرزمین ایران بودند. جامع ابن بیطار، منهاج ابن جزله، اختیارات بدیعی علی بن حسین انصاری شیرازی، قانون ابن سینا، الحاوی رازی، نجیبیات ابی حامد نجیب‌الدین سمرقندی، قرابادین قلانسی تألیف بدرالدین محمد بن بهرام قلانسی سمرقندی، ادویه خجندی و موجز، ازجمله کتاب‌هایی است که فخرالدین در تألیف این کتاب از آن‌ها استفاده کرده است.
در بخشی از مقدمه این کتاب می‌خوانیم: «حمد و سپاس خدایی که آثار حکمتش را در معدنی‌ها، سبزیجات و درختان ظاهر گردانید و انواع منافع را در ریشه‌ها، شاخه‌ها و گل‌ها به ودیعه نهاد و درختان و گیاهان را به برگ‌ها، دانه‌ها و میوه‌ها زینت داد و انواع ادویه را در دره‌ها، کوه‌ها و دریاها رویانید. او دانایی است که به آدم اسامی ادویه، خواص و کیفیت‌های آن‌ها را آموخت و حکیمی که او را به تشخیص داروهای خوب از بد بینا ساخت و مهربانی که او را به علم مضرات و مصلحات آن‌ها آگاه ساخت. رزاقی است که قوای انسان را به آشامیدنی‌ها و خوراکی‌ها تقویت می‌کند، عادلی که مزاج اعضا را با روغن‌ها و طلاها متعادل می‌سازد و سلام و صلوات بر حضرت محمد (ص) و خاندانش که او طبیب دل‌های دردمندان و شفای سینه‌های سرگشتگان است و خاندان و اصحابش هدایت‌کننده از گمراهی بیماری جهل به هدایت تندرستی علم هستند. خداوندا بر آنان درود بی‌شمار فرست.»
کتاب در دو باب تدوین شده که باب نخست درباره 443 ادویه و اغذیه مفرده بوده و در باب دوم، 253 داروی مرکبه مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه، خواص چند مورد از این گیاهان دارویی که در کتاب معرفی شده‌اند، آمده است.
دارصینی: دارچین؛ دوای مطلق ذوالخاصیه
مزاج: گرم و خشک
منافع: شادی‌زا، خوشبوکننده، ملین، منضج، مدر، اصلاح‌کننده عفونت، مفتح سده‌های کبد و آن را گرم می‌کند. مقوی اعضا، مسهل بلغم ریخته شده به حلق و مجرای تنفس. اکتحال به آن، جلادهنده تاری دید است و خوردن آن، ریاح را دفع می‌کند. برای استسقاء و سرفه مزمن و نزله‌ها و نسیان و دشواری ادرار و لقوه و رعشه و فالج و صرع و یرقان و سکسکه و درد معده و کلیه و رحم، نافع است. هضم‌کننده، میل جنسی را زیاد می‌کند و معده و کلیه و مغز را از فضولات تنقیه می‌کند.
مضرات: مثانه
.jpg)
الرمان الحامض: انار ترش؛ غذای دوایی
مزاج: معتدل در رطوبت و خشکی
منافع: قابض و صفرا را ریشه‌کن می‌کند. برای معده سوزان و تب‌های صفراوی طولانی و خارش و جرب و خفگی نافع است و آرد دانه آن، برای اسهال صفراوی نافع است و معده را تقویت می‌کند و آن بیشتر از شیرین، ادرار می‌آورد و شراب و رب آن برای مستی نافع و قی و غثیان را از بین می‌برد و صفرا و خون را فرو می‌نشاند و کبد گرم را سرد نموده و تقویت می‌کند.
مضرات: مضر سردمزاجان، نفخ‌آور، خشن‌کننده حلق و سینه
سمسم: کنجد؛ غذای دوایی
مزاج: گرم و تر
منافع: ملین، چاق‌کننده، محلل، منضج ورم‌های گرم، مغری و مدر. حریره آن برای سرفه، ربو، تنگی‌نفس مفید است و سوزش و گزش معده از خلط حاد را ساکت می‌کند. روغن آن برای سعفه و سمج به‌صورت خوراکی و روغن‌مالی و قطور آن برای سده گوش مفید است و ستبری اعصاب را تحلیل می‌برد. همراه با انجیر، ملین و سازگار با سالخوردگان است. شستن سر با آن سبب بلند شدن مو میشود. در جاری ساختن حیض بسیار نافع است به طوری‌که موجب سقط جنین میشود. منی را زیاد کرده و خون مرده، آثار ضربه و گزش مار را از بین می‌برد.
مضرات: مضر معده، سست‌کننده، تهوع‌آور و تشنگی‌آور و مولد خلط غلیظ
نخستین چاپ کتاب «تقویم الادویه» با ترجمه روجا رحیمی، مینا نیرومند و فاطمه بینا در 472 صفحه با شمارگان 200 نسخه با شمارگان 57 هزار تومان از سوی انتشارات طب سنتی ایران به بازار نشر عرضه شده است.
نظر شما