به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) یوکابد عارفی در کتاب «گفتمان‌های سیاسی و سینما» به بررسی برخی از آثار سینمایی نیمه دوم دهه هفتاد، در دولت اصلاحات پرداخته است؛ این نویسنده از منظر سیاست به فیلم‌‌های اکران شده در آن سال‌ها نگاه کرده و تاثیر و تاثر سینما و سیاست بر یکدیگر را مورد مطالعه و پژوهش قرار داده است. او ابتدا در این کتاب به تعریف مفهوم گفتمان و تحلیل گفتمان پرداخته و پس از آن نیز نگاهی به گفتمان‌های سیاسی سال‌های 1376 تا 1380 داشته است. در فصل پایانی کتاب نیز فیلم‌هایی چون «آژانس شیشه‌ای» اثر ابراهیم حاتمی‌کیا، «زیرنور ماه» ساخته سیدرضا میرکریمی، «آدم برفی» اثر داوود میرباقری، «دختری با کفش‌های کتانی» ساخته رسول صدرعاملی، «سگ‌کشی» ساخته بهرام بیضایی و «زیرپوست شهر» اثر رخشان بنی اعتماد را مورد تحلیل و پژوهش قرار داده است.

با نویسنده کتاب «گفتمان‌های سیاسی و سینما: سایه سیاست بر تولید آثار سینمایی ایران در نیمه دوم دهه هفتاد» یوکابد عارفی گفت‌وگویی انجام دادیم که در ذیل می‌خوانید.  
چرا سراغ نگارش کتابی با موضوع سینما و گفتمان‌های سیاسی در دوره‌ای از تاریخ ایران رفتید؟
سینما به عنوان رسانه‌ای پویا و قدرتمند در انتقال مفاهیم، باورها و عناصر فرهنگی، سیاسی و اخلاقی همواره مورد توجه دولت‌ها و حکومت‌ها بوده و آنها همیشه بر تولید آثار سینمایی تاثیری انکارناپذیر داشته‌اند. فیلم‌های سینمایی به عنوان محصولات فرهنگی می‌توانند یکی از بهترین ابزارهایی باشند که گفتمان‌های موجود در جامعه را بازتولید و یا به برجسته‌سازی یکی از گفتمان‌های مطرح در جامعه بپردازند. در سینمای ایران که حوزه فرهنگ و هنر به طور مستقیم تحت تاثیر ساختار قدرت و گفتمان‌های سیاسی موجود قرار دارد، این امر بیشتر نمود پیدا می‌کند. نشان دادن این میزان تاثیرگذاری ساختار قدرت و سیاست بر حوزه فرهنگ و هنر به ویژه آثار سینمایی انگیزه نگارش این کتاب شد.  

چرا برای بررسی تاثیر و تاثر سیاست و سینما بر یکدیگر و انجام پژوهش های خود در این زمینه نیمه دوم دهه هفتاد که به «دولت اصلاحات» معروف است را انتخاب کردید؟
نيمه دوم دهه هفتاد به تمامي متفاوت از نيمه نخستش است. وقوع رويدادي تاريخي چون دوم خرداد بسياري از مناسبات سياسي - فرهنگي جامعه را تغيير داد که سينما نيز از جمله آنها بود و اين چنين بود که بسياري از فيلم‌ها و مضاميني که تا آن زمان بر پرده ديده نشده بودند، پروانه نمایش و اجازه ساخت گرفتند. توجه به مسائل سياسي و اجتماعي، پرداختن به خواسته‌هاي مردم در فيلم‌ها، نمايش موضوعات و مشكلات مطرح در سطح اجتماع، جسارت در بيان سينمايي، دفاع از آزادي بيان و عقيده، حمايت از فضايي باز و آزاد، شكستن دايره‌ موضوعات مكرر، نمايش فيلم‌هاي توقيف شده از جمله ویژگی‌های سينمای این برهه بود که توجه من را پیرامون میزان تاثیرگذاری گفتمان‌های سیاسی بر تولید آثار سینمایی به خود جلب کرد و انگیزه‌ای قوی برای انجام این پژوهش شد.

شیوه و رویکردتان در بررسی این مباحث در کتاب «گفتمان‌های سیاسی و سینما» چگونه بود؟
در این پژوهش برای تجزیه و تحلیل داده­‌ها از روش تحلیل متن «فیلم» استفاده شده است. به این ترتیب که فیلم‌­ها به عنوان یک متن مورد مشاهده و مطالعه قرار گرفته و محتوای آنها بر اساس میزان ارتباط و تاثیرپذیری از گفتمان سیاسی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. برای نشان دادن تاثیر گفتمان سیاسی در تولید آثار سینمایی از نظریه گفتمان لاکلا و موفه به مثابه روشی برای تحلیل گفتمان­‌های سیاسی اجتماعی استفاده شده است.

شما تعریف‌های متعددی از گفتمان ارائه می‌دهید و بیان می‌کنید که گفتمان با توجه به مکان، شرایط و ضوابطی معنای متفاوت دارد؟ پس نمی‌توان از یک مفهوم گفتمان برای موارد مختلف استفاده كرد. البته شما نظر فوکو را هم مطرح می‌کنید که کليد فهم وقایع سیاسی و اجتماعی فهم گفتمان است.
در پاسخ به این سوال ابتدا باید به این نکته اشاره کنم که تحلیل گفتمان در دو حوزه مطالعاتی زبانشناسی و فلسفه سیاسی مطرح و بررسی می‌شود.  تحلیل گفتمان در حوزه زبانشناسی به خلق تحلیل انتقادی گفتمان توسط افرادی منجر شده است که تمایلاتی مارکسیستی داشتند مانند نظریه تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف که مهمترین و شناخته‌شده‌ترین نظریه در این زمینه است. در حوزه فلسفه سیاسی نیز، فوکو نخستین بار مبحث تحلیل گفتمان را مطرح ساخته و ارنستو لاکلاو و شنتال موفه کسانی بودند که تحلیل گفتمانی را در این عرصه به  کمال خود رساندند.

 من در واقع تعاریف متعددی از گفتمان ارائه نکردم بلکه ابتدا به بیان مهم‌ترین نظریه تحلیل گفتمان در حوزه زبان‌شناسی پرداخته تا مخاطب با آن آشنا شده و سپس به سراغ حوزه فلسفه سیاسی و نشان دادن تاثیر گفتمان سیاسی بر حوزه‌های مختلف مانند حوزه فرهنگی رفتم. دلیل انتخاب تحلیل گفتمان لاکلا و موفه نیز این بوده است که آنها اولویت را به مسائل سیاسی می‌دهند. در واقع آنها تحلیل گفتمان انتقادی را از عرصه‌ زبان‌شناسی به عرصه‌ سیاست کشاندند. به نظر آنها بنای جامعه و عمل اجتماعی بر مبنای مفصل بندی‌های سیاسی شکل می‌گیرد.

مفهوم گفتمان سیاسی و سینمایی چه تفاوت‌هایی دارد؟
پیرامون تفاوت گفتمان سیاسی و سینمایی باید ابتدا مشخص کرد که منظور از گفتمان سیاسی چیست. گفتمان سیاسی نظام معنایی است که بر سیاست و فعالیت‌های سیاسی تاثیر می‌گذارد. منظور از سیاست در اینجا فرایندها و شیوه‌هایی است که سازماندهی جامعه و تصمیم‌گیری اجتماعی را بر عهده دارد.
 
بنابر این تعریف می‌توان گفت سینما و گفتمان سینمایی نیز به عنوان یک رشته خاص از دانش و بخشی از حوزه فرهنگی، مجموعه‌اي از قواعد و قانون‌هاي ایجابی و سلبی را دارد، که معین می‌کند درباره چه چیزهایی می‌توان بحث کرد و درباره چه چیزهایی، نمی‌توان وارد بحث شد. همین قواعد و قانون‌هاي نانوشته، آن رشته و حوزه است که در در ذیل گفتمان سیاسی و تحت تاثیر آن تعریف می‌شود.
 
با توجه به بررسی های شما سینما چه مقدار تحت تاثیر سیاست قرار دارد؟ آیا این رابطه معکوس هم می­‌شود که سیاست از سینما تاثیر بپذیرد؟
آثار هنری به ویژه آثار سینمایی سهم ویژه‌ای در شکل گیری بینش و نگرش جامعه داشته و در جهت‌دهی افکار عمومی جامعه می‌توانند نقشی بی‌بدیل داشته باشند از این رو همواره مورد توجه ساختار قدرت و گفتمان‌های سیاسی بوده‌اند. این آثار به‌صورت میدانی جامعه را تحت‌الشعاع قرار داده و بر حسب گستره عمل و سازوکار ارتباطی‌شان با مخاطب، بخشی از بار معنابخشی به جامعه را بر عهده دارند. به همین دلیل همیشه مورد توجه گفتمان‌های سیاسی بوده‌اند.

 زمانی سیاست می‌تواند از سینما تاثیر بپذیرد که سینماگران و فیلمسازان بتوانند نگاه انتقادی، سیاسی به مسائل مختلف جامعه خود داشته باشد که این امر ارتباط مستقیمی با ساختار سیاسی جامعه دارد. یعنی هر اندازه دموکراسی و مولفه‌های آن در جامعه‌ای توسعه بیشتری پیدا کند، به طبع سینما کمتر تحت تاثیر گفتمان‌های سیاسی حاکم خواهد بود و حتی در برخی موارد می‌تواند بر رویکردهای اتخاذ شده از سوی آنها نیز تاثیر گذارد.

سیاست‌های حاضر در هر دوره زمان بر انتخاب فیلم در جشنواره­‌ها و نحوه اجرای جشنواره‌ها مانند جشنواره فجر نیز تاثیر گذار است؟
بله. جشنواره‌های دولتی مانند جشنواره فیلم فجر به طور کامل تحت تاثیر گفتمان سیاسی حاکم قرار دارند و فیلم‌هایی بیشتر در این نوع جشنواره مورد توجه قرار می‌گیرند که انعکاس دهنده دال‌های گفتمان سیاسی حاکم باشند. هیئت‌های انتخاب فیلم، هیئت داوران جشنواره، مضامین فیلم‌های انتخاب شده و ... می‌تواند خود نشان دهنده دخالت آشکار گفتمان سیاسی حاکم در انتخاب فیلم‌ها و اجرای این قبیل جشنواره‌ها باشد.

انتخاب فیلم‌ها برای تحلیل گفتمان در کتاب «گفتمان‌های سیاسی و سینما» بر چه اساسی بود؟
حجم انبوه آثار تولید شده در 4 سال مورد بررسی یعنی از 1376 تا 1380 ، فرصت بررسی تک­ تک آثار مذکور در قالب پژوهش و نوشتار حاضر را نمی‌­داد. بنابراین آثار اين دوره با توجه به چند ویژگی  اصلی دسته­‌بندي شده و سپس چهار نمونه از هر دسته مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت.

آثار برگزیده شده در جشنواره فیلم فجر با توجه به حمایت گفتمان سیاسی حاکم از فیلم‌های مطلوب خود، آثار پر فروش سال با توجه به اینکه این آثار تا چه اندازه مورد استقبال مخاطبان سینما یعنی مردم قرار گرفته و در نهایت آثار همسو با گفتمان‌های مذکور با توجه به اینکه آثار سینمایی چگونه به انعکاس ارزش‌ها و مولفه‌های مد نظر گفتمان‌های مذکور پرداخته‌اند.
 
انتشارات نگارستان اندیشه کتاب «گفتمان‌های سیاسی و سینما: سایه سیاست بر تولید آثار سینمایی ایران در نیمه دوم دهه هفتاد» اثر یوکابد عارفی را در 500 نسخه، 176 صفحه و با قیمت 25000 تومان منتشر کرده است.