به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، میان آثار پهلوی، دو اثر نیز وجود دارد که در زمره آثار خاص و مهم فارسی میانه قرار می‌گیرد. یکی از آنها به نام «فرهنگ پهلوی» مشتمل بر هزوارش‌ها (واژه‌هایی از اصل آرامی) و معادل پهلوی آنها، همچنین لغات دشوار و مبهم فارسی میانه است؛ و واژه‌نامه دیگر که «فرهنگ اویم ایوک» نام دارد و قدیمی‌ترین فرهنگ یا واژه‌نامه دوزبانه ایرانی است که در آن واژه‌های اوستایی به پهلوی ترجمه شده‌اند. این فرهنگ را به این دلیل «اویم ایوک» می‌نامند چراکه اولین مدخل این فرهنگ واژه «یک» به اوستایی و پهلوی است.

کتاب «فرهنگ اویم ایوک» که درباره این فرهنگ است و امسال در جایزه کتاب سال شایسته تقدیر معرفی شد، در این راستا ایبنا با پدیدآورندگان این کتاب، فرزانه گشتاسب و نادیا حاجی‌پور گفت‌وگویی انجام داده است که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید.

به نظر فرزانه گشتاسب این کتابی که با عنوان فرهنگ اویم ایوک امروز در دست داریم، مجموعه‌ای است از فرهنگ‌های متعددی که در ایران باستان برای متون اوستایی وجود داشته است و بخش‌هایی از آن به دستمان رسیده است. برخی از این واژه‌نامه‌ها الفبایی بوده‌اند و برخی موضوعی که تعداد آنها هم کم نبوده است.

او درباره این کتاب اظهار کرد: با توجه به موضوعات گوناگونی که در فرهنگ اویم مطرح شده، این کتاب را می‌توان به 27 فصل تقسیم کرد. ساختار فصل‌های مختلف این فرهنگ یکسان نیستند، در برخی از فصول این فرهنگ واژه‌ها بر اساس موضوع و در برخی فصول دیگر (فصل چهارم تا بیست و چهارم) به ترتیب الفبایی مرتب شده‌اند؛ فصل دوم نیز شامل نکات دستوری در زبان اوستایی است.

این متخصص فرهنگ و زبان‌های باستانی درباره فصل‌های مختلف کتاب گفت: شیوه فرهنگ‌نویسی موضوعی، شیوه‌ای بسیار کهن و باستانی است که در فرهنگ‌های سومری و اکدی نیز دیده می‌شود. در فصل نخست، دوم، سوم، بیست و پنجم، بیست و هفتم و فصل بیست و ششم، واژگان بر اساس موضوع نظم یافته‌اند. در فصل نخست اعداد از یک تا ده شمرده شده‌اند؛ در فصل دوم مقوله‌های دستوری اوستا با مثال و گاه شرحی مختصر آورده شده است؛ در فصل سوم بخش‌های مختلف بدن انسان، صفاتی که برای آنها به کار می‌رود و نیز واژه‌هایی که بیانگر انواع سخن و گفتار است، نام برده شده است؛ فصل بیست و پنجم به انواع گناهان و تاوان آنها می‌پردازند و فصل بیست و هفتم واحدهای اندازه‌گیری طول و زمان را برمی‌شمارد؛ فصل بیست و ششم نیز مشتمل بر کلمات و عباراتی اوستایی است که ظاهراً ارتباط موضوعی ندارند، اما می‌توان احتمال داد که بخشی کوچک از یک واژه‌نامه بوده است که ناقص به دستمان رسیده است.
 
وی علت نگارش این کتاب را عدم ترجمه این متن به فارسی دانست که یکی از کتاب‌های بسیار مهمی است که از ایران باستان به دستمان رسیده است و درباره هدف از تالیف آن بیان کرد: متونی که به زبان‌های باستانی ایرانی نوشته شده‌اند بخشی از میراث ادبی و فرهنگی زبان فارسی هستند و بررسی علمی آنها و ترجمه فارسی این متون به پژوهش در رشته‌های مختلف زبان‌های ایرانی و ادیان و زبانشناسی کمک می‌رساند.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی همچنین درباره اهمیت این کتاب تصریح کرد: باید توجه داشته باشیم که این واژه‌نامه بخش کوچکی از واژه‌نامه‌هایی است که قبلاً وجود داشته است. اگر تعداد واژگانی که در فصل‌های چهارم تا بیست و چهارم به ترتیب الفبایی آمده است را با واژگان فرهنگ‌‌هایی که برای اوستای کنونی نوشته شده‌اند (مانند واژه‌نامه ایرانی باستان تالیف کریستن بارتولومه) مقایسه کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که متن اوستای کهن بیش از سه برابر اوستای کنونی بوده است. این مطالب بخشی از اطلاعاتی است که ما از بررسی کتاب فرهنگ اویم ایوک به دست می‌آوریم.

مترجم اول کتاب «فرهنگ اویم ایوک» به موضوعات مهم دیگری که در بررسی این فرهنگ بر ما معلوم می‌شود، به این ترتیب اشاره کرد: قدمت و شیوه فرهنگ‌نویسی در ایران و انواع واژه‌نامه‌های موضوعی و الفبایی که در ایران باستان وجود داشته است، مطالبی درباره توجه موبدان به دستور زبان اوستایی که بسیار مهم است، آشنایی با واژه‌هایی درباره موضوعات خاص مانند واحدهای اندازه‌گیری و انواع گناهان و تاوان آن.
 
وی در انتها گفت: از دریافت این جایزه تنها به این دلیل خوشحالم که می‌بینم این نوع کارها و تحقیقات هم دیده و مطرح می‌شود. ایرانیان باید در تحقیق در حوزه زبان‌های باستانی و فرهنگ ایران باستان که زبان و فرهنگ کهن سرزمین ایشان است، در جهان پیشرو باشند، ولی متاسفانه اینطور نیست.


 
نادیا حاجی‌پور مترجم همکار این کتاب نیز بیان کرد: اهمیت این فرهنگ، نخست قدمت آن است و تاریخ نگارش این فرهنگ به دوره هخامنشیان نسبت داده شده است. این فرهنگ به دلیل دربرداشتن لغات، اصطلاحات و عباراتی که در متون اوستایی کهن وجود داشته ولی اکنون آن متن­ها در دست نیست، اهمیت بسیاری دارد.

وی افزود: این فرهنگ شامل 900 واژه اوستایی (با در نظر گرفتن صورت‌های صرفی و بدون شمارش واژه‌های تکراری) است که از آن میان 360 واژه تکامد است. یعنی فقط در این فرهنگ آمده و در جای دیگری از اوستا دیده نمی‌شود. 100 جمله و عبارت در این فرهنگ وجود دارد که تنها 29 جمله و عبارت در اوستای کنونی باقی مانده است. با توجه به اینکه این عبارات از متنی اوستایی انتخاب شده‌اند که در زمان نگارش این فرهنگ وجود داشته و امروزه اثری از آنها باقی نمانده است، می‌توان حدس زد که اوستای کنونی حداقل یک‌سوم اوستای زمان نگارش این فرهنگ بوده است.

این پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی درباره اهمیت نگارش این کتاب اظهار کرد: نخست، قدمت این فرهنگ دوزبانه اوستایی – پهلوی است که بدین وسیله به جامعه علمی و فرهنگی ایران معرفی م‌ی­شد. دوم، با توجه به اهمیت این متن به دلایل مختلف از جمله واژه­های اوستایی که تنها در آن متن آمده است، ترجمه فارسی آن در دسترس قرار می‌­گرفت و استفاده از آن راحت­‌تر می‌­شد و سوم خوانندگان را هرچه بیشتر و بهتر با فرهنگ ایران باستان آشنا می‌­کرد.  
 
وی در انتها ضمن اشاره به نقش موثر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی دراین پژوهش، برگزیده شدن کتاب «فرهنگ اویم ایوک» را به عنوان کتاب سال ایران افتخاری دانست که موجب می­‌شود فعالیت­‌های آتی نویسندگان این کتاب بیشتر، دقیق­‌تر و منسجم‌­تر انجام شده و انگیزه و شوق بیشتری در آنان برای انجام امور پژوهشی ایجاد شود.

​این کتاب در 366 صفحه و در 500 نسخه، از سوی انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و سازمان انتشارات فرورهر (وابسته به سازمان جوانان زرتشتی تهران) منتشر شده است.