خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در خراسان رضوی - حامد مهراد: در اندیشه اساطیری ایرانیان کهن، دوره­‌ای در جهان آفرینش به‌نام دوره آشوب، وجود دارد. طبق این جهان­‌بینی، آفرینش جهان در یک دوره 12­ هزارساله رخ می­‌دهد؛ در 3000 سال نخست، آفرینش «مینُوی» است و تنها در اندیشه اهورامزدا می­‌گذرد. در 3000 سال دوم که «بُندَهِشن» نام دارد، آفرینش به مرحله عمل می‌­رسد و نخستین نمونه­‌های عالم وجود، آفریده می­‌شوند؛ در 3000 سال سوم که «گومیچِشن» نامیده می‌­شود، اهریمن بر جهان می­‌تازد و آفرینش را آلوده می­‌سازد و به ناپاکی دچار می­‌کند؛ تا 3000 سال چهارم که «ویچارِشن» نام دارد فرابرسد و آفرینش در آن دوباره به پاکی و پیراستگی بازگردد. در 3000 سال سوم است که مرگ می­‌تازد و نابودی و آشوب فرمان می‌راند.

پادشاهی ضحاک و حمله مغول، نمودی از عصر آشوب در ایران گذشته
دوران پادشاهی ضحاک در شاهنامه، نمودی از همین عصر آشوب است. فردوسی همین دوران آشوب را در نظر دارد که در مقدمه شاهنامه پرسشی از همه سران و فرخ­ مهان پیش می­‌کشد که «گیتی در آغاز چون داشتند؟» و آن روز گندآوری بر ایشان «چگونه سرآمد به نیک ­اختری؟».
 
عطاملک جوینی در «تاریخ جهان­گشا» بر دوران آشوب حمله مغول چنین نوحه­‌سرایی می­‌کند که «به‌سبب تغییر روزگار و تأثیر فلک دوّار و گردش گردونِ دون، مدارس درس، مندرس و معالمِ علم، منطمس گشته و طبقه طلبه آن در دست لگدکوب حوادث، پای­مالِ زمانه غدّار و روزگارِ مکّار شدند.» چنان­‌که «هنر اکنون همه در خاک طلب باید کرد/ زا­نکه اندر دل خاکند همه پُر هنران» و چنین بر زمین و زمان، عموماً و بر خراسان خصوصاً - که آن را «مطلع سعادات» و «موضع مرادات» و «مجمع فضلا» و «مَربَع هنرمندان» و «مرتع خردمندان» برمی­‌شمارد - افسوس می­‌خورد که از اهل علم و هنر تهی شده و جمعی در آن باقی مانده‌­اند که «کذب و تزویر را وعظ و تذکیر» می­‌دانند، و حرام‌­­زادگی را شهامت می­‌نامند و هر کاسب­کاری، امیری گشته و «هر مزدوری، دستوری» و «هر مزوّری، وزیری» و «هر مُدبِری، دبیری» و «هر شیطانی، نایب دیوانی» و «هر شاگرد پایگاهی، خداوندِ حرمت و جاهی» و «هر خسی، کسی» و «هر خسیسی، رئیسی»؛ در زمین و زمانی که «قحط­‌سالِ مروّت و فتوّت» است و «روزِ بازار ضلالت و جهالت»:

 آزاده ­دلان گوش به مالِش دادند / وز حسرت و غم سینه به ­نالِش دادند
پشت هنر آن روز شکستست درست / کین بی‌هنران پشت به­ بالش دادند

از آشوب خراسان تا قحطی بزرگ
زیدری نسوی در «نفثه ­المصدور»، چنین ملال­‌انگیز از آشوب زمانه خود می­‌نالد که «چون نصیحت، فضیحت به‌بار می­‌آورد»، و «ملامت به ندامت می­‌کشید»، به دیده عبرت در سرآمدِ کار می­‌نگریستم و «در باطن، به زاریِ زار بر زوالِ مُلک و جهانداری می­‌گریستم».
 
ادیب هروی نیز در «حدیقه ­الرضویه» یا «تاریخ مشهد»، آشوب خراسان را روایت می‌کند؛ آن­جا که پس از فرار شاه مخلوع قاجار و سپس بازگشت پنهانی­‌اش از طریق خراسان و مشهد، قشون روس وارد این شهر می‌­شوند و گنبد حرم امام هشتم را به توپ می‌­بندند. چنان‌­که به زعم او «الحق و­ الانصاف این مصیبت جان­­گداز، کم­تر از واقعه یوم ­الطّف نبود؛ بلکه مصائب روز عاشورا را در نظر شیعیان تجدید می­‌نمود». طبق روایت او گنبد حرم امام هشتم، «صبح دهم ربیع ­الثانی محل توجه نظامیان تزار روس گردید» و «دو ساعت مانده به غروب، تمام توپ­‌ها یک­باره به طرف گنبد مطهر سجده برده و خاک­بوسی نمودند ولی ابدا کارگر نیفتاد و در گنبد ننشست. توپ­چی­‌ها رنگ از صورتشان پرید زیرا قبلا هم مسبوق شده بودند که این مقام ،مقدس است و از پاره‌­ای از عوام مشهد شنیده بودند که گلوله به گنبد کار نمی‌­کند و به طرف خود دشمن رجعت می‌نماید. چون ذهن­‌های‌شان مشوب به این مطلب بود و شلیک اول بی‌اثر ماند نزدیک بود در میان آن­‌ها انقلاب مذهبی پیدا شود که فوری رئیس قشون جعبه­‌های روغن خواست و گلوله­‌ها را به روغن مقدس غسل داد که قابل نشستن به گنبد مطهر گردند. پس از اتمام عملیه نظامی، شلیک دوم شروع شد و برخلاف عقیده عوام - همان­طور که شمشیر در محراب عبادت، فرق امام علی­ ابن ابی­طالب را شکافت، همان­طور که خنجر، گلوی امام حسین را برید، همان­طور که زنجیر، گردن امام زین­ العابدین را در سفر شام مجروح ساخت و گردن امام موسی کاظم را در محبس آزرده کرده بود، همان­طور که زهر به­ توسط انگور یا آب انار، جگر خودِ صاحب مرقد را پاره­ پاره نموده بود - گلوله­‌ها هم که از همان عوامل طبیعت هستند مظفرانه به همان مواقعی که نشان کرده بودند، جایگیر شدند» و «منظره گنبد، شبیه شده بود به زمین زراعتی که شیار کرده باشند و خشت‌­های طلا در فشار گلوله­‌ها لوله شده بود!».
 
محمدقلی مجد هم، بر آشوبِ برخاسته از قحطی بزرگ در ایران انگشت گذاشته، آن را - که هم­زمان با جنگ جهانی دوم بود - ترکیبی از وقوع قحطی و در پی آن شیوع وبا، مالاریا، آنفولانزای اسپانیایی و اعتیاد گسترده قلمداد می­‌کند که در یک برهه، سبب بی‌­جان شدن شمار بسیاری از ایرانیان شد.

جامعه نابسامان، جامعه کوتاه مدت است
آشوب، فقدان نظم و هجوم نابسامانی ا­ست؛ خواه نظم اجتماعی، خواه نظام آفرینش کیهانی، خواه منظومه فکری و عقیدتی. برای غلبه بر آشوب، باید سامان داد و سامان یافت و سامان پذیرفت. برای سامان یافتن، می­‌شود رخدادها را با فاصله و از بالا نگاه کنیم و آنگاه به تحلیل‌شان بنشینیم. جامعه نابسامان، جامعه‌­ای «کوتاه مدت» است. عمق ندارد. زودگذر است. این زودگذر بودن، این کوته‌­مدتی، این آشوب، در سبک زندگی آن جامعه به‌وضوح مشاهده می­‌شود؛ کتاب نمی‌­خواند، تاب نوشته­‌های بلند تلگرامی را هم ندارد. فیلم خوب نمی­‌بیند، خلأ آن را به دست­‌به‌­دست کردن انواع GIF تقلیل می‌­دهد. تحلیل­‌های سیاسی­­‌اش به جوک­‌های نازل، تنزل پیدا می­‌کند. شگفت اما، جامعه­‌ای چنین گریزان از اندیشیدن که اصرار سمجی بر امتناع از تفکر دارد، در  عرصه درآمدزایی به «فکر اقتصادی» باور دارد و تکاپو را به یک سو نهاده­، و به‌جای تلاش روزانه، به دنبال شبی است که در آن ره صدساله را طی کند. در اعمال مذهبی هم، متمسک به شبی می­‌شود که برتر از هزار ماه است. هنگام رانندگی تنگ­ حوصله­ است و گره­ ترافیکی، جزئی از روزمره‌­اش.
 
در سفرهایش به اندازه یک جنگ کشته می­‌دهد. در پزشکی، با عسل و آب­لیمو، سیر و جوشانده به مقابله تمام بیماری­‌ها می‌­رود و کتاب­سوزی راه می­‌اندازد. در خشک­سالی تمسک می‌جوید و هنگام باران، ستاد بحران تشکیل می­­‌دهد. ثروت را دوست دارد، اما ثروت­مندان را نه. استناد می­‌کند، اما استدلال نه.

کرونا، تاجی که پیش از این بر سر نهادیم
این ­روز­ها شهرآشوبی، شهرها و آدم‌ها را به آشوب کشانده است؛ «کرونا» می‌­نامندش و «تاج» ترجمه‌اش می‌­کنند، تاجی­ است که پیش از این­‌ها بر سر گذاشته­‌ایم. کرونا تا امروز خود را به نقاط گوناگون جهان رسانده و مهمان ناخوانده حدود چهل کشور است. اما دست بر اتفاق، در سه کشور «آشوب» به­ پا کرده؛ سه کشور از پایه­‌های تمدن دنیای باستان: چین، ایتالیا و ایران. ایران را «گذرگاه حوادث» گفته­‌اند. مایلم این نام را به فال نیک بگیرم که یعنی حادثه و آشوب اینجا نخواهد ماند. می‌‌گذرد. اینجا محل گذر است. این آشوب هم خواهد گذشت و نه از «تاج» نشان می­‌ماند و نه از تاج­ نشان. «ویچارِشن» فرا می­‌رسد.
 
نقل است از مارک تواین که می‌گوید «کلاسیک، کتابی است که مردم آن را تحسین می‌کنند ولی هرگز آن را نمی‌خوانند». اگر بر سر چنین تعریفی هم­ داستان باشیم، «شاهنامه» یک اثر کلاسیک است. «تاریخ جهانگشا» یک اثر کلاسیک است. «نفثه ­المصدور» یک اثر کلاسیک است. ما آن­ها را تحسین می­‌کنیم و نمی­­‌خوانیم؛ بی­‌آن­که بدانیم پیوسته در حال تکرار خودیم. بی­‌آن­که بدانیم تاریخ تکرار می­‌شود، و بی‌آن­که بدانیم بشر «بزرگ­ترین درسی که از تاریخ گرفته، این است که هیچ درسی از تاریخ نگرفته است».

سامانِ سخن گفتن نیست!