خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)-مریم مشرف: از آثار مهم استاد همایی که شایسته توجه بیشتری است کتاب «معانی و بیان» ایشان است که غیر از «فنون بلاغت و صناعات ادبی» است. این کتاب معانی و بیان بخصوص در بخش معانی مطالب بسیار مفید و تحقیقات خیلی عمیقی دارد که در هیچ یک از کتاب‌های دیگر این فن به این شکل دیده نمی‌شود. بخصوص در ابیات فارسی و عربی و شرح تفاوت‌های مصطلحات با توجه به زمینه‌های فارسی واقعا نگاه استاد نقادانه و بسیار آموزنده است. من از دوره دانشجویی با این کتاب آشنا بودم. در سال هفتاد و پنج که هنوز دانشجوی دکتری بودم تدریس این درس در دانشگاه شهید بهشتی به بنده واگذار شد. من هم با نهایت علاقه‌ای که به استاد همایی و همین کتاب مورد بحث داشتم این کتاب را به کلاس معرفی کردم و شروع کردم به درس دادن.

استاد همایی به فراخور مبحث، تمرین‌هایی هم در کتاب معین فرموده بودند که همانها هم در کلاس به دانشجویان واگذار می‌شد تا پیش خود مطالعه کنند و بعد در سر کلاس تمرینها را انجام می‌دادیم. من به سبب علاقه و آشنایی که با این کتاب از قدیم داشتم لازم نمی‌دیدم مطالب خواسته شده را از قبل ببینم و این هم از اشتباهات دوران کم تجربگی است. در یکی از این جلسات که فکر می‌کنم مبحث «اغراض ثانویة کلام» بود، استاد همایی مقدار زیادی شعر به صورت جملات امر و نهی در کتاب تمرین داده بودند و من از دانشجویان خواسته بودم این تمرین را آماده کنند و دانشجویان یکی یکی بیت‌ها را می‌خواندند و تمرین‌ها را انجام می‌دادند. در آن سال‌ها تعداد دانشجویان پسر بیشتر از حالا بود. یکوقت دیدم قیافه این بچه‌ها کمی موذی و شیطان شده. یکی از دانشجویان گفت استاد ما بخوانیم؟  

 زیر چشمی نگاه کردم دیدم این بیت سعدی است:
مردیت بیازمای آنگه زن کن/ دختر منشان به خانه و شیون کن!

اخم کردم و گفتم لازم نیست. بروید صفحه بعد!!
الان دیدم در حاشیه این بیت نوشته‌ام این قسمت حذف شود!
البته این یک مورد استثنایی بود. از نکته‌های جالبی که در این کتاب معانی هست نوجویی استاد است و حمایتشان از دیدگاه‌های تازه در شعر و شاعری که در این زمینه بحثی را هم پیش کشیده‌اند از ابن قتیبه نویسندهٔ خراسانی قرن سوم، که نمی‌گفت فقط کلام متقدمان درست است، بلکه طرح شیوه‌های تازه در شاعری را می‌پذیرفت و واقعا نوگرا بود.

 کتاب فنون بلاغت و صناعات ادبی استاد همایی هم بهترین کتابی است در این زمینه که علاوه بر طرح مطالب به صورت روشمند و بسیار ساده، گلچینی از بهترین ابیات و اشعار کلاسیک فارسی را بخصوص از ادوار اول فراهم آورده است که بارها خواندن آن لذتبخش است. استاد همایی به سبب ذوق سرشار می‌دانست که با انتخاب اشعارگوناگون می‌توان تنوعی در درس ایجاد کرد و خستگی و ملال کلاس را زدود و در عین حال ذوق آموزندگان را پرورش داد یعنی به این مطلب کاملا آگاهانه توجه نشان داده‌اند و هر دو کتاب بلاغی ایشان دستچینی از بهترین و معروف ترین سروده‌های جاودان فارسی است و بویژه از جهت آشنایی با پدیدآورندگانی که در کتاب‌های درسی کمتر نام و نشانی از آنها هست، و بدین وسیله خبر و شعر ایشان به نسل‌های بعد می‌رسد.

در عین حال نباید از نظر دور داشت که استاد همایی بدون تظاهر، عارف بود و سلوکی عارفانه داشت. شاید سبب اینکه نسبت به هم‌نسلان خود شهرت کمتری داشتند همین بود. ایشان از طریق بصیرت باطنی تاریخ فوت خود را حدس زده بودند. در سرآغاز کتاب مختاری نامه که خود مقدمهٔ دیوان عثمان مختاری است شرح بسیار جالبی دربارهٔ حالات و سخنان استاد به قلم سرکار خانم دکتر همایی آمده است که خواندنی است. استاد همایی درماه‌های پایانی عمر بسیار نگران چاپ این مختاری نامه بودند و می‌گفتند این کتاب بیست سال زحمت برده است و یکبار هم چند هزار صفحه فرمهای چاپی آن سوخت و نابود شد و تمام کار از نو به انجام رسید. حقیقتا این کتاب مختاری‌نامه، خود گنجینه‌ای است مختار از عمیق‌ترین تحقیقات ادبی و تاریخی استاد که من بارها در آثار مستشرقین دیده‌ام به آن استناد جسته‌اند و عجیب است که در پژوهش‌های امروز خود ما کمتر به این کتاب توجه می‌شود. نکات بسیار آموزنده در تمام زمینه‌ها در این کتاب وجود دارد از جمله توضیحاتی که استاد دربارهٔ روش «تصحیح» خود بیان کرده‌اند و تفاوت «تصحیح متن» با «مقابلهٔ نسخ» را روشن کرده‌اند برای ما بسیار آموزنده و خواندنی است.