محمد حسن رجبی دوانی مورخ در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) در پاسخ به این سوال که امام حسن(ع) از ائمه‌ای است که کمتر درباره ایشان نسبت به سایر ائمه کار تألیفی صورت گرفته و به نوعی در این زمینه مظلوم است، عنوان کرد: آن وجود مقدس بعد از رسیدن به امامت به خواست مردم عراق به خلافت رسید و حکومت اسلام در اختیار آن حضرت قرار گرفت و معاویه حاکم شام که در زمان حضرت علی(ع) حاضر به کناره گیری از فرمانروایی شام نشده بود، موقعیت را برای از بین بردن حکومت حق با توجه به زمینه‌هایی که در عراق وجود داشت مناسب دید و به عراق لشکرکشی کرد. مردم عراق هم وقتی تصور کردند بحث جنگ جدیدی همچون صفین پدید خواهد آمد، متأسفانه در یاری حضرت کوتاهی کردند و کار را به جایی رساندند که حضرت مجبور به کناره گیری از قدرت و خلافت شود و عالم اسلام زیر سلطه بنی امیه درآمد.

او ادامه داد: در مقطع بسیار حساسی خلافت که جنبه معنوی و ارزش دینی داشت، از حالت معنوی خود از این به بعد خارج و تبدیل به سلطنت موروثی مثل پادشاهی‌های ایران و روم می‌شود لذا می‌بینیم که مورخان درباری در عصر بنی امیه تلاش کردند این واقعه را که چه شد خلافت از این جایگاه معنوی به جایگاه مادی سقوط کرد را بازگو نکنند چراکه پیش از این در عالم تسنن این گونه بود که خلیفه بهترین انتخاب از میان اصحاب پیامبر بوده اما بعد از این حکومت دست افراد فاسد می‌افتد. لذا مورخان درباری به خواست دستگاه حاکمیت تلاش کردند مسائلی که زمینه ساز کناره گیری امام حسن(ع) و تبدیل خلافت به سلطنت شد، بازگو نشود و به گونه‌ای عمل کردند که می‌بینیم در سال 41 که فرزند رسول خدا مجبور می‌شود از خلافت کناره گیری کند و معاویه با سابقه سیاهش رهبری اسلام را تصاحب کند.

به گفته این محقق، مورخان اهل تسنن از همان زمان و حتی می‌توان گفت تا امروز سال 41 را سال وحدت می‌خوانند و خوشحال هستند که دو دستگی در اسلام از بین رفته و یکپارچگی در حاکمیت مسلمانان پدید آمده است؛ از این حیث ما می‌بینیم که در طول تاریخ این مقطع که مهم است حتی در مفصل‌ترین کتابهای تاریخی مثل تاریخ طبری خیلی گنگ و نارسا مطالبی بیان شده و حتی یک نقل مشخص هم نداریم که چه شد امام حسن(ع) مجبور به صلح شد. البته در این باره پنج نقل متضاد و گوناگون وجود دارد که معلوم نیست کدامیک درست است و آن هم نارسا وجود دارد. لذا در اعصار بعدی هم حاکمیت‌ها طوری رفتار کردند که این گونه در تاریخ مطرح شود که امام حسن(ع) فردی بوده که اهل حکومت کردن نبوده و یک اتهام سخیف که به هیچ وجه مبنایی ندارد و توهین به ساحت قدسی امام حسن(ع) است.

رجبی دوانی همچنین در پاسخ به سوال دیگری درباره اینکه شبهاتی را در سیره‌نویسی امام حسن(ع)(ع) مطرح می‌کنند و به ایشان صفت مطلاق می‌دهند توضیح داد: می‌گویند امام حسن(ع) زیاد زن می‌گرفت و آنها را طلاق می‌داد و این طور می‌خواهند بیان کنند که ایشان به دنبال ازدواج‌های متعدد بوده و خودش احساس می‌کرده نمی‌تواند حکومت کند و کناره گیری کرده که به آن مسائل بپردازد. این هم از مظلومیت‌های امام حسن(ع) است. منتهی ما با عالم تسنن که همیشه اکثریت داشتند و تاریخ را عمدتا آنها نگاشته‌اند کاری نداریم که دیدگاهشان این است و بنابر اعتقاداتی که دارند و حتی معاویه و یزید را هم خلیفه مشوع می‌پندارند طبیعی است که نگذارند حقایقی درباره امام حسن(ع) نگاشته شود، ولی این اشکال به شیعه هم وارد است که چرا شیعه آن گونه که شایسته بوده در این زمینه اقدام نکرده است.

او تاکید کرد: البته ما کتاب‌هایی داریم که عمدتا هم متأخر است. در زمان‌های قدیم با توجه به اینکه شیعه در اقلیت بوده و خیلی اوقات تحت تعقیب بوده به خیلی از مسائل نمی‌توانسته برسد، از جمله همین تاریخ نگاری، بالاخص تاریخ نگاری در ارتباط با امام حسن(ع) در عصر آل بویه که شیعه نفسی می‌کشد و خودی نشان می‌دهد. مثلا شیخ مفید در کتاب ارشاد که در ارتباط با 12 امام است به مناسبت مطالبی را در ارتباط با امام حسن(ع) آورده اما چون در طول حدود نزدیک به چهار قرن پیش از آن امام حسن(ع) حکومت داشته دیگر در طول این زمانها تخریب‌ها صورت گرفته و مانع شدند حقایق ثبت شود.

این مدرس دانشگاه گفت: متاسفانه چیزی در دست شیخ مفید نبوده که بخواهد تاریخ امام حسن(ع) را بسط دهد لذا محدود و مختصر است اما در دوران معاصر بخصوص وقتی که مسلمانان دچار عقب ماندگی‌های سیاسی و علمی‌ نسبت به غربی‌ها شدند می‌بینیم که کارهای تحلیلی در ارتباط با تاریخ اسلام صورت می‌گیرد که می‌شود عبرتها و آموزه‌ها از آن گرفت به عنوان نمونه علامه سیدمحسن عاملی در «اعیان شیعه» به تاریخ زندگی امام حسن(ع) پرداخته و زمانه حضرت را بررسی کرده است. همچنین علامه شیخ رازی آل یاسین کتاب ارزشمند و تحلیلی با بررسی علل و عوامل نگاشته با عنوان «صلح امام حسن(ع)» که رهبر انقلاب آن را ترجمه کردند. علامه جعفر مرتضی عاملی در کتاب «حیات الائمه اثنی عشر و باقر شریف القریشی» در کتابب با عنوان صلح امام حسن(ع) به بررسی جامعه شناختی فضای حاکم بر عصر امام حسن(ع) پرداخته‌اند و کارهای خوبی انجام شده اما در بین شیعیان هم آن گونه که نسبت به حضرت علی و امام حسین(ع) حساسیت وجود دارد درمورد امام حسن(ع) وجود نداشته و از این حیث امام حسن(ع)(ع) مظلوم واقع شده‌اند.

او در ادامه به برخی دیگر از آثاری که درباره امام حسن(ع) نگارش شده اشاره کرد و افزود: مرحوم رسولی محلاتی کتابی با عنوان «زندگی امام حسن(ع)(ع)» دارد که اثر مفیدی است. همچنین مهدی پیشوایی در کتاب «پیشوایان ما» در ارتباط با امام حسن(ع) بحث‌های خوبی دارند اما بیش از اینها باید در این زمینه کار کرد و به شیعیان این را تفهیم کرد که امام حسن(ع) در حفظ اسلام همان کاری را کرده که امام حسین کرده است. یا به تعبیر بهتر باید بگوییم امام حسین(ع) عین برادر عمل کرده یعنی هدف و رسالت یکی بوده است اما در عصر امام حسن(ع) قیام معنا نداشت و در عصر امام حسین صلح کردن معنا نداشت و باید قیام می‌کردند و با شهادت اسلام را حفظ می‌کردند.

به گفته رجبی دوانی، بخش اعظم امامت امام حسین(ع) با ادامه حکومت معاویه معاصر است؛ یعنی همان شرایط امام حسن(ع) وجود دارد و آن وجود مقدس عین برادر عمل می‌کند و شش ماه آخر دوران حیات طیبه که یزید روی کار می‌آید حضرت قیام می‌کند و لذا تفاوتی بین این دو وجود مقدس نیست و شاید بتوان گفت مظلومیت امام حسن(ع) از امام حسین(ع) بیشتر است زیرا آن وجود مقدس حتی در بین مدعیان تشیع هم جایگاه رفیعش به درستی شناخته نشده است. لذا باید حق این مطلب توسط محققان به خوبی ادا شود.

این محقق تاریخ در بخش دیگری از سخنانش در پاسخ به این سوال که کدام بخش از زندگی ایشان کمتر در سیره نویسی مورد توجه قرار گرفته است گفت: با توجه به اینکه ائمه را از جایگاه الهی خود که حاکمیت بر جامعه اسلامی‌ بود محروم کردند و زمانی که حاکمیت به دست طاغوتیان افتاد نگذاشتند که اطلاعات کافی از زندگی ایشان در دسترس باشد ما فقط از امامانی مطالبی داریم که به گونه‌ای در عرصه سیاسی رخ نمایاندند و سهم داشتند؛ مثلا حضرت علی(ع) دوره امامتش 30 سال است و نود درصد اطلاعات ما از این دوره سی ساله مربوط به چهارسال پایانی است که حضرت خلافت را در دست داشته است، چون رهبر جامعه بوده مورد توجه مورخان قرار گرفته است. بنابراین چون شیعه در فشار بوده نمی‌توانسته سیره امامان خود را بنویسد لذا فقط اهل تسنن باید می‌نگاشتند. آنها هم به بعد سیاسی توجه کردند. درباره سیره امام حسن(ع) هم در 6 ماهی که خلافت را در دست داشته‌اند مطالبی پرداخته شده و در آن هم سعی کردند تحریفی رخ بدهد و علت تغییر خلافت به سلطنت درست انعکاس پیدا نکند از این حیث وجه شاخص سیره و زندگی امام حسن(ع) همین بحث حکومت و صلح وجود مقدس است و باید تلاش کنیم این‌ها را واکاوی کنیم.

او در پایان یادآور شد: اگرچه اطلاعاتی درباره سایر ائمه(ع) داریم اما این اطلاعات تاریخی نیست و روایی است. همچنین برخی از روایات معلوم نیست دقیق باشد مثلا مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار کتابهایی پدید آورده مثل تاریخ الحسن یا تاریخ الحسین منتهی بخش اعظم این اطلاعات را در تاریخ پیدا نمی‌کنیم و باید پالایش شود که چه مقدار آنها قابل استناد است، لذا می‌توان با مراجعه به تاریخ و حدیث با دید کارشناسی دید حالا که امام حسن(ع) مجبور به کناره گیری از خلافت شده ،در بقیه دوران امامتش که نزدیک به 10 سال طول کشیده، آن وجود مقدس چه آموزه‌هایی برای ما دارد که از سیره آن وجود مقدس درس‌ها را فرا بگیریم. البته اکنون درباره برخی امامان یعنی امام علی(ع) و امام حسین(ع) و امام زمان(عج) کارهای خوبی شده است یعنی هم از بعد تاریخی و هم از بعد حدیثی دارالحدیث قم کار کرده و دانشنامه حضرت زهرا و دانشنامه حضرت علی را داریم اما جا دارد دانشنامه امام حسن(ع)(ع) و سایر ائمه را هم تدوین کنند تا علاقه مندان بتوانند بهره لازم را از سیره ایشان ببرند.