در فصل پنجم تلاش شده تا ارزیابی کیفی از برنامههای مبارزه با اعتیاد در حوزههای پیشگیری، درمان، کاهش زیان و مشارکت سازمانهای مردمنهاد ارائه شود و در نهایت و در فصل ششم سیاستهای اجتماعی در زمینه اعتیاد در ایران بررسی شدهاند.
در کتاب «جامعهشناسی اعتیاد» به طور مفصل به تاریخچه استفاده از مواد مخدر در ایران اشاره شده و آمده است: گزارشهای اولیه مربوط به استفاده از تریاک به عنوان مخدر در ایران به قرن 17 میلادی بازمیگردد. از آن زمان خوردن یا مصرف تریاک در برخی از فارسها، پذیرش نسبی فرهنگی دارد. با آغاز حکومت صفویان از سده دهم هجری قمری، مصرف تریاک بسیار زیاد شد. در واقع عصر صفوی نقطه عطفی در رواج مصرف تریاک به شمار میآید، چنان که اولئاریوس مینویسد: «یکی دیگر از رسوم ایرانیها، نه همه افراد، بلکه بسیاری از آنان این است که تریاک مصرف میکنند و آن را افیون نیز مینامند.
در حقیقت شیوع ناگهانی سوء مصرف تریاک و حشیش در دوره صفویه رخ داد. نخست مواد مخدر به ویژه تریاک جهت کاهش اضطراب بزرگان و رجال به کار میرفت و سپس میان قشرهای مختلف مردم رواج یافت تا آنجا که گسترش روزافزون و نگرانکننده مواد افیونی شاه طهماسب اول را وا داشت تا مبارزهای جدی با اعتیاد و مواد مخدر آغاز کند.
وی مقدار زیادی از تریاکهای سلطنتی را از بین برد و مبلغی نزدیک 500 تومان به دارایی دربار خود زیان وارد ساخت. پس از او شاه عباس این مبارزه را ادامه داد و مردم را از زیانهای تریاک آگاه کرد. او برای کسانی که مبادرت به ترک اعتیاد میکردند مقرراتی وضع کرد و متخلفان را به مجازات رساند. او برای اولینبار کارکنان دربار را به ترک اعتیاد وادار کرد و افرادی را که موفق به ترک اعتیاد نمیشدند از کار برکنار میکرد. این اقدامات در کاهش مصرف تریاک تاثیر نداشت و مصرف مواد همچنان گسترش یافت. در این دوران مکانهای مخصوص به نام کوکنارخانه وجود داشت که به منظور کیف و نشئه، خشخاش را جوشانده و آب آن را مینوشیدند.
اما وضعیت گرایش به مواد مخدر در زمان قاجار چگونه بوده است؟
قهفرخی در این باره میگوید: در زمان حکومت قاجار، بسیاری از مزارع گندم و دیگر محصولات به کشت خشخاش اختصاص داده شد و خرید و فروش آن به انحصار دولت درآمد. در این میان پزشکان نیز، تریاک را به عنوان داروی موثر برای درمان بیماریها تجویز میکردند و چندی نگذشت که مواد مخدر به درون هر خانه راه یافت.
کشت خشخاش و تولید داخلی تریاک در قرن هجدهم و نیمه اول قرن نوزدهم میلادی بیشتر با منظور پاسخ گفتن به تقاضای روزافزون مصرفکنندگان داخلی بود. اما از نیمه دوم قرن نوزدهم کشت تریاک به عنوان یک محصول قابل صدور و ارزآور مورد توجه قرار گرفت. دلیل این موضوع را باید در افول تولید و صدور ابریشم، نیاز فزاینده کشور به ارز خارجی برای پرداخت بهای کالای جدید خریداری شده از غرب و نیز افزایش ناگهانی تقاضا برای تریاک در سطح جهانی به دنبال «جنگهای تریاک» و باز شدن اجباری دروازههای چین بر روی تریاک جستوجو کرد.
همچنین با آغاز نهضت مشروطه و پیروزی آن در سال 1285 مجاهدین مشروطهخواه با اعتقاد به اینکه یکی از مشکلات کشور اعتیاد است، جنبش و تحرکی جدی را برای مبارزه با اعتیاد آغاز کردند. این تحرکات داخلی از جمله فشار مجاهدان مشروطه همراه با برخی تحرکات بینالمللی در پی برگزاری کنفرانس شانگهای (1909) دولت موقت ایران را تحت فشار قرار داد تا تلاشهایی را برای کنترل مواد مخدر و اعتیاد آغاز کند که در نهایت منجر به تدوین اولین قانون مدون مواد مخدر در ایران تحت عنوان قانون تحدید تریاک و تصویب آن در 6 ماده، در دوره دوم مجلس شورای ملی در 23 اسفند 1289 شد.
کتاب «جامعهشناسی اعتیاد (از افیون تا کریستال)» به قلم سعید مدنی قهفرخی در 552 صفحه به بهای 95 هزار تومان از سوی بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه به چاپ رسیده است.
نظر شما