این کتاب دلپذیر روایتگرِ داستانِ کتابخانههای باستان از بدو تولد است، از زمانی که کتابها الواح رُسی بودند و نوشتن پدیدهای بود جدید و نوپا. «لیونل کاسون»، پژوهشگر تاریخِ کلاسیک و نویسنده صاحبنام، خواننده را با خود به سفری میبرد پرشور؛ سفری به باستانیترین کتابخانههای سلطنتی خاورِ نزدیک، به کتابخانههای عمومی و شخصیِ یونان و روم و نخستین کتابخانههای راهبانِ مسیحی. نویسنده در این کتاب شرح میدهد که چگونه اشکال آغازینِ نخستین کتابخانههای عمومی مسیر را برای کتابخانههای امروزی و علم کتابداری هموار کردند.
کاسون در «کتابخانهها در جهانِ باستان» پیشرفت و توسعه کتابخانههای باستان را مو به مو واکاوی میکند؛ از تغییرات معماری گرفته تا تغییر در سازوکار، شیوههای حفظ، نگهداری و همچنین حراست از کتب. کتابخانهها در پیچ و خمِ زمانه رازهای مگوی بسیاری را برای مخاطبان خویش آشکار کردند. کتاب کاسون نیز برهمین قیاس تاریخی شگفتآور و غریب از طلوع کتابخانه و کتابداری و پیشرفتهای حاصله از عصر باستان تاکنون ارائه میدهد.؛ این اثر داستانی است افسونکننده که پیشتر گوش بنیبشری را نوازش نکرده است.
«کتابخانهها در جهان باستان» گامبهگام خوانندهی خود را با پرسشهایی گوناگون و متنوع درگیر میکند؛ پرسشهایی چون:
- میان شروع تحصیلات و سوادآموزی و رشد و توسعهی کتابخانهها چه ارتباطی وجود دارد؟
- چه فرد یا افرادی برای نخستین بار به کتابخانهها، بهویژه به کتابخانه اسکندریه، کمک کردند؟
- کتابخانههای باستان چه آثاری را نگاه میداشتند؟
- کتابخانهها در دوران باستان کتابها را از کجا میآوردند؟
- ماهیت چاپ کتاب در یونان و رومِ باستان چه بود؟
- کاربران گوناگون (اشراف، ادبا، شخصیتهای مذهبی) و کتابهای متنوع (الواح، طومارها و نسخ کهن) چه تأثیری بر آرایش و تمهیدات کتابخانهها در دوران باستان میگذاشتند؟
- مسیحیت چگونه توانست ماهیت نگهداری کتب را تغییر دهد؟
نویسنده ابتدا به سراغ سرزمینهای بینالنهرین و مصر میرود. او استدلال میکند که بهخاطر وجود منابع غنی آب تمدن نخستین بار از این مناطق سر برآورد و درنتیجه فرهنگ نوشتن و تولیداتِ فرهنگی نیز نخستین بار در این مکانها پدیدار شد. او رد الواح رُسی یافتشده در این مناطق را که قدمتشان به سه هزار سال پیش از میلاد مسیح میرسد، میگیرد؛ الواحی که در میانهی بازماندههای تمدن سومریان -قومی خوشبخت که در بخش جنوبی بینالنهرین میزیستند- یافت شدند.
البته این الواح و طومارها بسیار با آنچه امروزه نام کتابخانه را بر خود دارد تفاوت داشت. بشر برای آنکه بتواند چنین مکانی را برای خود، حتی به ابتداییترین شکل، خلق کند باید تا دوران یونانیان باستان صبر میکرد. یونان باستان، پس از عصر طلایی هومر، در سکوتی طولانی فرو رفت، تا آنکه دستِ آخر در قرن نهم پیش از میلاد عصرِ درام، تاریخ، فلسفه و دیگر دستاوردهای فکریِ یونانیان فرا رسید. در اثر خلق آثاری از این دست بود که به مرور زمان اجداد کتابخانههای امروزی شکل گرفت؛ امری که یکی از نمودهایش نشر آثار نویسندگانی چون سوفوکلس، اوریپید و آیسخولوس بود.
نویسنده، پس از بررسی عصر یونانیان باستان، در فصل دوم کتاب به سراغ اسکندریه و کتابخانهی مشهورش میرود. کتابخانه اسکندریه که حدود سیصد سال پیش از میلاد مسیح بنا نهاده شد، نخستین نمونه در نوع خود بود و در طول تاریخِ عصر باستان بزرگترین و والاترین نمونه باقی ماند. کتابخانه اسکندریه مختص استفادهی پادشاه و مخزنی بود برای متونی که او بدانها نیاز داشت؛ مانند مجموعه نوشتههای ارسطو که با وجود حجم فراوانش ابزاری بود برای مطالعات پادشاه. نویسنده در این فصل به این پرسش میپردازد چه عواملی سبب شد در آن دوران کتابخانهای با آن وسعت شکل بگیرد؛ آن هم در اسکندریه که قدمتش چندان بیشتر از قدمت کتابخانه نبود؟
نویسنده در فصول بعدی به شرایط و زمانهای میپردازد که در آن کتابخانهها وسعت یافتند؛ یعنی از آغاز قرن دوم پیش از میلاد. در دوران هلنی در آتن کتابخانهها بسط و گسترش یافتند و ارتباطی تنگاتنگ با ورزشگاهها در آن دوران داشتند. این کتابخانهها با پولی که اعضای کتابخانه میپرداختند، اداره میشدند و چهبسا نخستین نمونه در این زمینه بودند.
فصول کتاب لیونل کاسون عبارتند از:
فصل نخست: سرآغازها: خاور نزدیکِ باستان
فصل دوم: سرآغازها: یونان
فصل سوم: کتابخانهی اسکندریه
فصل چهارم: توسعهی کتابخانهها
فصل پنجم: سرآغازها، روم
فصل ششم: کتابخانههای امپراطوری روم: شهر روم
فصل هفتم: کتابخانههای امپراطوری روم: بیرون از شهر روم
فصل هشتم: از طومار به نسخ قدیمی
فصل نهم: بهسوی قرون وسطا
«کتابخانهها در جهان باستان» در 192 صفحه از سوی انتشارات دانشگاه ییل منتشر شده است.
نظر شما