مولف کتاب نیز در مقدمه‌ای بر این اثر می‌نویسد: «آشنایی با برخی فنون نظامی غربی از دوره عباس‌میرزا و پس از جنگ‌های ایران و روس آغاز گردید. شناخت عملی از الگوهای آموزشی نوین نیز برای نخستین بار با ورود پروتستان‌های لازاریست و ایجاد مدارس متعدد در برخی نواحی ارمنی نشین ایران مانند: ارومیه و خوی در زمانه محمدشاه قاجار ایجاد شد؛ مدارسی که هرچند از نظر ایرانیان مسلمان، حضور رعایازادگانشان در آن‌ها ممنوع بود؛ اما برای نخستین بار الگوی شکل‌گیری مدارس نوین و تحصیل دختران را در اذهان ایجاد کرد. به موازات این اقدامات سفر برخی ایرانیان به فرنگ و نگارش سفرنامه‌هایی چون: شگرف نامه ولایت، تحفه العالم و سفینه طالبی؛ آشنایی با الگوهای سیاسی فرنگ؛ آغاز و رشد نهضت ترجمه؛ آشنایی با مبانی و تدارکات ایدئولوژیک انقلاب فرانسه، آگاهی سیاسی از انقلاب کبیر فرانسه، آگاهی از شعارهای آن انقلاب و "ملت فرانسه" در خصوص "اداره ملت" توسط "ملت"، آگاهی و اطلاع از مفاهیمی چون "پارلمان"، " حقوق مدنیه" و "قانون" و مقایسه "اوضاع حالیه ایران ویران" با "ممالک متمدنه فرنگ" باعث ایجاد پرسش‌هایی اساسی در ذهن برخی ایرانیان شد. پرسش‌هایی که برای پاسخ به آن‌ها ابتدا ساختار سیاسی نیازمند نقدی ساختارمند بود و پس از آن در صورت عدم تغییرات باید نظامی جایگزین نظام گذشته در آن می‌شد. نظامی که بتواند به سؤالات جدید پاسخ‌هایی درخور بدهد. با این وجود مسائل اساسی در این بین عبارت بود از: بررسی "علت مدنیت ملل فرنگیه" و "دلیل خرابی حال ملل شرقیه" به خصوص "حال ایران ویران"؛ پیدا کردن "علل خرابی وطن" و "بیماری حال رعایای ایران"؛ معرفی راهی برای بهبود "اوضاع حالیه ملک کیان" و "دارالاسلام ایران"؛ تقلید از "ملت شرقیه ژاپونیا" برای رسیدن به ترقی و آگاهی از "حکمت ترقی ژاپن"؛ بررسی ویژگی‌های "ملل حیه و ملل میته"؛ ویژگی‌های "مشروطه اسلامی" و تأسیس "دولت مشروطه اسلامی ایران".

بر اساس مسائل مذکور، دگراندیشان و دغدغه‌مندان جامعه ایران در دوره قاجار با نگارش رسائل و آثاری چون "دستورالاعقاب" و "رساله مجدیه" و در ادوار بعدی تدوین رسائلی چون "شیخ و وزیر"، "رفیق و وزیر"، "یک کلمه" و برخی رسائل دیگر به انتقاد از اوضاع سیاسی، نظام اداری سنتی و فسادهای موجود در آن پرداختند.

آشنایی با روش‌ها و سبک‌های نگارشی غربی نیز باعث گردید تا این دگراندیشان علاوه بر آشنایی با مفاهیم سیاسی مانند: آزادی، برابری، برادری، قانون و پارلمان؛ به مترادف‌سازی با واژگان اسلامی و هم‌خوان نشان دادن آن‌ها با اصطلاحاتی چون: حریت، مساوات، اخوت، قرآن و مجلس شورای ملی (اسلامی) نیز بپردازند. همچنین گونه‌های انتقادی و ادبی فرنگی نیز توسط این دگراندیشان مورد تقلید مستقیم و غیر مستقیم قرار گرفت. آشنایی نسبی با آثاری چون کمدی الهی از دانته، امیل از روسو، نامه‌های ایرانی از منتسکیو و ترجمه برخی آثار الکساندر دوما باعث گردید نویسندگان منتقد ایرانی نیز هم چون کمدی الهی به نگارش خواب‌نامه‌های متعدد روی آورده، مانند صحبت‌های خیالی روسو با فرزند غیر حقیقی‌اش، با فرزندان خیالی خود مانند احمد و علی به صحبت پرداخته و همانند صحبت‌ و نامه‌های خیالی ازبک و ریکا در کتاب نامه‌های ایرانی به استفاده از الگوی مکالمات خیالی برای بیان دیدگاه‌های انتقادی خود بپردازند.

البته به این نکته باید توجه داشت که علاوه بر تأثیرپذیری آنان از متون فرنگی، وجود برخی الگوهای موجود در ادبیات کلاسیک ایران نیز در استفاده از این الگو بدون ‌تأثیر نبوده است. استفاده از الگوی مکالمات خیالی و صنعت جان بخشی به عنوان یک روش در ادبیات ایران باستان در آثاری چون: درخت آسوریک (صحبت‌های بز و نخل)، اندرزهای آذربادمهرسپندان (صحبت‌های موبد دوره ساسانی با فرزندش) و در دوره اسلامی نیز در آثاری چون کلیله و دمنه، مرزبان‌نامه، آثار اسدی طوسی و سعدی مورد استفاده بوده است. با این وجود الگوی مورد استفاده در دوره مشروطه، از دو جهت با الگوی‌های پیش از خود تفاوتی اساسی دارد: 1- مکالمات دوره مشروطه رویکرد انتقادی به گفتمان‌های سیاسی و اجتماعی زمانه خود دارند در حالی که مکالمات خیالی ادب فارسی در پیش از مشروطه معمولا دارای رویکرد نقد سیاسی و مخالفت با ساختار قدرت و شخص پادشاه نیستند و 2- مکالمات خیالی دوره مشروطه هرچند در ظاهر خیالی‌اند اما موضوع آن‌ها موضوعات رایج در زمانه مشروطه است؛ در حالی که در مکالمات پیش از این دوره این مورد به صورتی شاخص وجود ندارد.»

باغدار دلگشا در مقدمه کتاب بیان می‌کند: «آشنایی و استفاده نسبی از الگوی مکالمات خیالی باعث گردید تا پس از مدتی این الگو به عنوان الگویی برای بیان انتقادهای تند سیاسی در دوره پیشامشروطه و مشروطه مورد توجه اساسی قرار گیرد. این الگو با داشتن رویکردی انتقادی ابتدا توسط ایرانیان تبعیدی چون میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله، میرزافتحعلی‌ آخوندزاده و میرزاآقاخان کرمانی و پس از آن توسط مطبوعات فارسی زبان منتشرشده در خارج از مرزهای سیاسی و جغرافیای ایران مانند اختر چاپ اسلامبول، قانون چاپ لندن، ثریا چاپ مصر و حبل‌المتین چاپ کلکته هند مورد توجه قرار گرفت. پس از این با آغاز "هرج و مرج مشروطه" در ایران و عدم توانایی کامل دولت در نظارت بر مطبوعات، توسط جراید فارسی زبان درون مرزی مانند: مساوات، آیینه غیب‌نما، تمدن، خیرالکلام، طوس، خراسان، گیلان، گلستان، وطن و ندای‌وطن نیز برای بیان انتقادهای سیاسی و اجتماعی استفاده شد. این مکالمات بر خلاف الگوهای قبل از خود که دارای رویکردی ماورائی و لاهوتی بودند، ساختاری واقع‌گرا و ناسوتی داشته و معمولا دارای رویکردهای انتقادی به گفتمان سیاسی و اجتماعیِ تمامی دوره قاجار می‌باشند. مکالمات خیالی دوره مشروطه علاوه بر انتقاد از اوضاع زمانه خود و پی‌بردن به دلیل ایجاد آن، در تلاش برای معرفی راهی برای بهبود و درمان "دردهای ایران" و "مام وطن" نیز بوده‌اند.

موضوعاتی که در مکالمات خیالی دوره مشروطه از زبان کسانی چون: میرزا سعید سمنانی، ملای بی‌پروای خراسانی، کربلائی تقی، داش حسن، شیخ بهلول، منوچهرخان و میرزا عبدالله در پاسخ به سؤالات کسانی چون: ابومفیدکرمانی، میرزای ترسوی کاشانی، مشهدی نقی، داش اسدالله، ملانصرالدین، فریدون خان و میرزا صادق در قالب "مکالمه"، "گفتگو"، "مذاکره" و "صحبت" مطرح شده است عبارت‌اند از: برشماری علل "ترقی اروپ" و علل "خرابی شرق"، بررسی اوضاع اداری و سیاسی ایران، توجه به دلائل عقب ماندگی ایران، بحث در خصوص علت "ترقی ژاپون" و عقب ماندگی "دیگر ملل آسیایی"، چاره جویی برای ایجاد تغییر در آداب‌های سنتی و اجتماعی، تلاش برای آشنایی جامعه ایران با تحولات نوین سیاسی، اسلامی نشان دادن نظام مشروطه و معرفی آن در قالب "مشروطه اسلامی"، اثبات حقانیت مشروطه و "حزب الله" دانستن آن، انتقاد از "مطلق العنانی" دولت، توجه به مسأله "استقلال ایران"، اهمیت تمامیت ارضی در قالب"حفظ ممالک محروسه ایران" و تلاش برای ایجاد "اتحاد میان دولت و ملت".»

این پژوهش با توجه به موضوع و پرسش‌های مذکور از نظر روش‌شناسی، به روش تاریخی، در قالب تحلیلی- تبیینی و با استفاده از برخی نسخ خطی دوره قاجار و برشماری کامل (غیرگزینشی) 9894 شماره برابر با 79152 برگ مطبوعاتی از شمارگان باقی مانده از 82 عنوان روزنامه فارسی زبان درون مرزی و برون مرزی منتشر شده در دوره قاجار، با تأکید و شاخص قرار دادن مطبوعات دوره مشروطه گردآوری و در دو بخش اصلی تنظیم گردیده است.

در بخش نخست به توضیح مواردی چون پیشینه تحقیق، منبع شناسی، انتقاد به مثابه محور گفتمانِ دوره قاجار، مکالمات خیالی در نسخ خطی و رسائل دوره قاجار، مکالمات خیالی در آثار دگراندیشان دوره قاجار و مکالمات خیالی در مطبوعات پرداخته شده است که مکالمات خیالی این بخش در سه موضوع 1- مکالمات خیالی در عالم واقع 2- مکالمات خیالی در قالب ترکیب طرح و کلمه و 3- مکالمات خیالی در قالب خواب‌نامه مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته‌است.

در بخش دوم گزیده‌ای از متن اصلی برخی مکالمات مانند: "مذاکره وزیر و سفیر" از روزنامه اختر، "نوزده نفر بودیم" از روزنامه قانون، "مقاله در اثبات ذات‌ واجب‌الوجود عز شأنه" و "آغاز مقاله سقراط با اریستودِم" از روزنامه ادب، "طفل هشت ساله" از روزنامه گلستان، "رؤیای صادقه – یا خیالات واهبه" از روزنامه تمدن، "سؤال و جواب مشهدی محمدنقی و کربلائی تقی: یا مکالمه مستبد و مشروطه طلب" از روزنامه رهنما، "بقیه گفتگوی منوچهر با فریدون در یکی از قهوه خانه های پاریس" از روزنامه ندای‌ وطن، "مکتوب از طرف یزید بن معاویه بن ابی سفیان علیه اللعنه و العذاب"، "مکتوب از حسین کرد شبستری موهومی" و "سؤال و جواب داش مشتی کلاه نمدی با یک نفر از ارباب ذوق جمعه گذشته در باغ بهجت آباد" از روزنامه شرافت، "روایای دلخراش" از روزنامه جنوب، "لطائف" از روزنامه اقیانوس، "مکاشفه صادقانه از خامه یکی از ارباب دانش" و "در گفتن اثریست که در نگفتن نیست" از روزنامه حبل‌المتین، "مکاشفات" از روزنامه خیرالکلام، "رویای غریب و مکاشفه عجیب" از روزنامه پرورش، "مقاله تاریخی" از روزنامه ثریا، "کاغذ از عالم برزخ" و "خلاصه مذاکرات مجمع مفسدین" از روزنامه آیینه غیب‌نما و "وجوه تسمیه" از روزنامه کشکول طهران، در اختیار خوانندگان قرار گرفته است.

ویژگیهای مدنظر نگارنده درخصوص گزینش مکالمات این بخش عبارتند از: 1- کثرت استفاده از آن مکالمات در بخش توصیفی– تحلیلی این پژوهش. 2- شهرت و اعتبار گستره جرایدی که آن مکالمات در آنها منتشر شده است. 3- نزدیکی محتوای متنی و موضوعی آن مکالمات با آداب اجتماعی زمانه قاجار. 4- توجه ویژه به مسئله تفکر انتقادی (شناخت به منظور تغییر) نسبت به شرایط سیاسی و اجتماعی وقت دراین مکالمات.