خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) حسین روحانی صدر: حوزه علیمه نجف یکی از مراکز مهم سنتی و آکادمیک علوم اسلامی با گرایش خاص فقه شیعی است که در طول قرن‫‌ها فعالیت‫‌های متنوع خود را به توسعه کتب و رسائل تا زمان حاضر ادامه داده است. یکی از دوره‌های پر تلاطم و با اهمیت آن در محدوده زمانی قرون هجدهم و نوزده میلادی است که در آن زمان جنبش‌های متنوع فکری از اروپا تا آسیا را در برگرفته و نهاد مرجعیت شیعه در عراق نیز متاثر از این جنبش‌ها، فعالیت‌هایی را در چارچوب مشروطه خواهی ایرانی یا همان کنستیتوسیون صورت داد، از جمله شخصیت‌های فعال در این عرصه، آیت‌الله میرزا محمد حسین نائینی متوفی 23 مرداد 1315 بوده است.

شهرت وی به تنظیم کتاب معروف «تنبیه الامه و تنزیه المله‌»ای که شاید هیچگاه اصل آن به دست محققان نرسد، باشد و بعدها وی و اثرش را به واسطه انتشار کتابی با همین مجموعه به قلم آیت الله سید محمود طالقانی می‌شناسیم. بعدها دانشمندان اسلامی و اسلام شناسان غربی بر مبنای آن دست به تالیف مقالات و کتاب‌های متنوعی زدند که از آن جمله دکتر عبدالهادی حائری از وابستگان به خانواده مشهور حائری یزدی مجتهد حوزه علمیه قم و دانش آموخته معقول و منقول دانشگاه تهران و دکتری از گروه اسلام دانشکده شرق شناسی دانشگاه مک گیل مونترال کانادا و استاد گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد پس از پیروزی انقلاب است.

در این اثر که مشتمل بر 6 فصل است، مطالب متنوعی نسبت به یافته‌های اسلام شناسان غربی و نقد دستاوردهایشان آورده شده که مخاطب را با چالش جدی در خصوص مطابقت دیدگاه‌های شرق شناسان با باورهای بومی مواجه می‌کند. از سوی دیگر وی به طرح مناقشه برانگیز افکار و آرای نظریه پردازان جنبش‌ها و انقلاب‌های معاصر و عموم مولفان و متکلمان دنیا دیده ایرانی مثل میرزا ملکم خان و طالبوف، زین العابدین مراغه‌ای و ... موضوعاتی همچون نهادی به عنوان مرجع تقلید، اخباری‌ها، جنبش فسلفی، شیخی‌ها، شورش آقاخان محلاتی، خیزش بابی ها، شورش سید عالمگیر، نجم آبادی، افغانی و طباطبایی پرداخته است.

در ادامه این اثر، مولف به تحلیل حوادث و رویدادهای قرن چهاردهم هجری قمری مبتنی بر تحولات ماجراجویانه کمپانی‌های اروپایی و امریکایی در مناطق مسلمان نشین جهان به ویژه شمال آفریقا تا شبه قاره هند که محور همه آنها جنبش‌های آزادی بخش و تحول خواه مبتنی بر تعالیم به جا مانده در منابع پیشینیان جلب نظر می‌کند. او سعی دارد ارتباطی میان رسائل و منشورات منتشر شده در قفقاز و قاهره و استانبول و انعکاس آن در آراء و افکار برخی دانش آموختگان حوزه عراق همچون آیت الله نائینی آن را زیربنای فکری تنظیم کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله وی بداند. در این فراز و فرودها از اختلاف سلیقه میان علمای موافق و مخالف مشروطه نیز چشم پوشی نشده و گمانه زنی‌های رایج در دیگر منابع در این موضوع لحاظ شده و نیم نگاهی نیز به استقلال عراق از امپراطوری عثمانی نیز به عمل آمده.

این کتاب 398 صفحه‌ای یکی از منابع مناقشه برانگیز در موضوع مشروطیت ایران به شمار آمده که عبدالهادی حائری منابع نویافته‌ای را در تنظیمش استفاده کرده و بخش‌هایی از آن را دست مایه اولیه پایان نامه‌های مقاطع تحصیلی خویش قرار داده بود. البته بعدها دکتر سید محمدحسین منظورالاجداد، اسناد علمای شاخص دانش آموخته عراق آن روز خود نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی، حاج آقا حسین قمی و عبدالکریم حائری یزدی را در کتابی با نام مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست گردآوری و منتشر نمود که در جای خود قابل بحث خواهد بود. ‬‬‬

کتاب «تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق» را انتشارات امیرکبیر منتشر کرده است.