به گزارش خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)، به نقل از روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، نشست نقد و بررسی سامانه فهرستگان نسخ خطی با حضور مصطفی درایتی، مدیر موسسه الجواد، فریبرز خسروی، معاون کتابخانه ملی، مظفر پاسدار، شیرازی معاون توسعه مدیریت و منابع سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، حبیب‌الله عظیمی، مشاور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، حجت‌الاسلام علی صدرایی خویی، نسخه شناس،علی اوجبی، مدیرکل کتاب‌های خطی و نادر و حسن باقری مديركل اداره زيرساخت و پشتيبانی فناوری اطلاعات این سازمان، برگزار شد.

مصطفی درایتی، مدیر موسسه الجواد گفت: بیش از 25 سال در حوزه اطلاع‌رسانی و پژوهش نسخ خطی فعالیت کرده‌ام و معتقدم این رشته در کشور مهجور مانده و دست ‍‍‍پژوهشگران خالی است. در حوزه پایان‌نامه‌ اوضاع نابسامانی وجود دارد و کارهای کپی به دلیل گرفتارهای پژوهشگران بسیار است.

وی ادامه داد: یکی از وظایف کتابخانه ملی در عرصه آموزش، فراهم‌آوری اطلاعات برای پژوهشگران است و باید در این مسیر پیش قدم شود، کما اینکه در حوزه کتاب‌های چاپی قدم‌هایی خوبی برداشته شده است. در حوزه نسخ خطی تنوع سلیقه وجود دارد و تشویش اطلاعات زیاد و دسترسی به آن‌ها سخت است، بنابراین باید راهکارهایی در نظر گرفته شود که اطلاعات بهترو سریع‌تر در اختیار مخاطبان قرار گیرد.

مدیر موسسه الجواد اظهار کرد: در دنیا بیش از 4000 فهرست به زبان‌های مختلف وجود دارد و هر فهرست‌نگار هم سبک و روش خود را دارد. ولی در شرایط کنونی کشورمان با توجه به انتشار «فنخا» یعنی «فهرستگان نسخه‌های خطی ایران» از نظرعرضه پاکیزه و استاندارد اطلاعات نسبت به کشورهای دیگر پیش است.

وی افزود: با انتشار «فنخا» بخش عمده‌ای از وقت‌گذاری و گرفتاری‌های پژوهشگر داخلی برای پیداکردن اطلاعات مربوط به نسخ خطی ایران کاهش یافت. در ادامه بحث مکانیزه کردن اطلاعات مطرح شد که در این زمینه کتابخانه ملی تلاش کرد. ضمن اینکه با رشد تکنولوژی‌ همسان‌سازی اطلاعات رخ داد ولی باید توجه داشت قبل از استفاده از کاربردهای تکنولوژی، کار کارشناسی باید درستی انجام شود.

درایتی ادامه با تشریح سامانه فهرستگان نسخ خطی عنوان کرد: در سامانه فهرستگان نسخ خطی از اطلاعات 320 هزار نسخه خطی معرفی شده در «فنخا» استفاده شده است و حتی در ویرایش دوم (دنا) فهرست‌واره دست‌نوشت‌های ایران؛ که بالغ بر 400 هزار نسخه است در این سامانه بارگذاری شده است ولی اطلاعات این سامانه کامل‌تر است.  
وی تصریح کرد: در ویرایش دوم اطلاعات سامانه فهرستگان نسخ خطی؛ اطلاعات «معجم المخطوطات العراقيه» فهرست مشترک نسخه‌های خطی عراق؛ به همراه اطلاعات 200 هزار نسخ خطی فارسی خارج از ایران نیز در این سامانه بارگذاری شده است. در مجموع در سامانه فهرستگان نسخ خطی؛ اطلاعات 700 هزار رکورد نسخ خطی به زبان‌های فارسی، ترکی، عربی و اردو قرار دارد، همچنین برای مکانیزه کردن نسخ خطی باید بیش از 80 نوع اطلاعات درخصوص نسخ خطی را جمع‌آوری کرد.

وی ادامه داد: برآورد می‌شود در مجموع 500 هزار نسخه خطی فارسی در دنیا وجود داشته باشد که 200 هزار نسخه خطی فارسی در داخل کشور به همراه 200 هزار نسخه خطی فارسی خارج از ایران در این سامانه قرار گرفته و برآورد این است که 100 هزار نسخه خطی فارسی دیگر نیز قابل استحصال باشد.

درایتی افزود: به اعتقادمن  فعالیت سامانه فهرستگان نسخ خطی، آغاز پروژه ارزشمندی است که باید روزآمد، ویرایش و پردازش شود.
 
کتاب‌های خطی جهان اسلام به صورت فهرستگان شکل خواهد گرفت
فریبرز خسروی معاون کتابخانه ملی در نشست نقد و بررسی سامانه فهرستگان نسخ خطی با تاکید بر رعایت اجرای استانداردها در این سامانه عنوان کرد: الزام رعایت این استانداردها برای داشتن ارتباط در حوزه نسخ خطی با دنیا اهمیت دارد.

معاون کتابخانه ملی ایران ادامه داد: از سال 1383 طرحی به یونسکو ارائه داده بودم تا ایران متولی فهرستگان نسخ خطی فارسی باشد زیرا وضعیت افغانستان نابه‌سامان بود همانطور که هم اکنون اینگونه است و چون تاجیکستان نیز خط خود را تغییر داده بود، بنابراین بهترین کشور گزینه ایران بود.

وی در ادامه به تشریح چگونگی تهیه و انجام کارهای «فنخا» در دوره‌های مختلف مدیریتی روسای کتابخانه ملی ‍پرداخت و گفت: فهرست «فنخا» مجموعه خوبی است و پیگیر آن بودیم این مجموعه به صورت سامانه با رعایت و استانداردهای بین المللی شکل بگیرد.

خسروی تصریح کرد: همچنین در طرح دیگری در چند فاز به ترتیب کتاب‌های فارسی جهان و کتاب‌هایی که ایرانیانی نگاشته‌اند و در نهایت کتاب‌های خطی جهان اسلام به صورت فهرستگان شکل خواهد گرفت.

حبیب الله عظیمی مشاور رئیس  سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز در ادامه نشست نقد و بررسی فهرستگان نسخ خطی گفت: دردهه 80 نخستین گام‌ها برای چاپ فهرستگان برداشته شد تا در ادامه سامانه ای نیز با این محوریت راه‌اندازی شود. درگذشته فهرستگان، مجموعه ای از تحقیقات یک کتابخانه را در بر می گرفت ولی فهرستگان نسخه‌های خطی ایران «فنخا» تمام نسخ خطی ایران را پوشش می‌دهد.

عظیمی با تشریح جزئیات فنی «فنخا» گفت: تهیه فهرستگان نسخه‌های خطی ایران با همت آقای درایتی مدیر موسسه الجواد ستودنی است. زیرا تهیه فنخا کار بزرگی به حساب می‌آید.

مشاور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با اشاره به انجام اصلاحات و مشورت برای به روز کردن سامانه فهرستگان نسخ خطی گفت: امیدوارم پس از فهرستگان نسخ خطی فارسی به موضوع نسخه‌های خطی جهان اسلام نیز پرداخته شود.

کتابخانه ملی ایران برای تکمیل زیرساخت های مربوط به اطلاعات نسخ خطی حمایت کند
حجت الاسلام علی صدرایی خویی، نسخه‌شناس در ادامه این نشست گفت: در آغاز اشاره می کنم که تلاش مصطفی درایتی در تدوین فهرستگان نسخ خطی ایران «فنخا» و فهرست واره دست نوشته های ایران «دنا» و ویرایش دوم «دنا» از جمله فعالیت های مفید و ثمربخش بوده است که تاثیر و دستاوردهای خوبی را به همراه داشته است و خوشبختانه شاهد هستیم مراجعه به نسخه های خطی وجود دارد و استقبال سازمان ها و نهادها از این فهرستگان نشانه تاثیرگذاری این مهم است.

وی ادامه داد: در این عرصه مسائل و مشکلاتی وجود دارد که به اعتقاد من یک بخش از این مسائل به کشف نسخه‌های جدید بر می‌گردد. برخی از نسخ خطی وجود دارد که هنوز کشف، شناسایی و فهرست نشدند که به اعتقاد من باید کشف و شناسایی شوند. یا نسخه‌های خطی ارزشمندی در امام‌زاده‌ها، موقوفات، کتابخانه‌های شخصی افراد وجود دارد که هنوز کشف نشده‌اند و به‌صورت علمی به جامعه معرفی نشده‌اند و خوب است در این زمینه کتابخانه ملی و نهادهای علمی متولی شوند و حمایت کنند تا زیرساخت های مربوط به اطلاعات نسخ خطی انجام و تکمیل شود.

این نسخه شناس ادامه داد: بحث بعدی استخراج است. به این معنا که برخی از نسخه هایی که فهرست شده اند، هنوز اطلاعات جامانده و استخراج نشده بسیار دارند و مطلوب است کتابخانه ملی ایران همت کند و اطلاعات فهرست نشده را بار دیگر از این منابع استخراج کند. مسئله دیگر استفاده از ابزار است. در برخی از نسخ خطی تاریخ کتابت، سال کتابت نادرست است و یا فهرست نگار نسبت به سال آن شک دارد. اکنون ابزارها و روش هایی به وجود آمده که فهرست نگار می تواند تخمین قابل قبولی از تاریخ های احتمالی و یا شک دار به دست آورد. بنابراین خوب است ورود ابزارهای جدید یکی از برنامه های کتابخانه ها و نهادهای مرتبط باشد.

حجت‌الاسلام علی صدرایی خویی اظهار کرد: در ضمن مطلوب است یک سازمانی مانند سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران رشته‌های مختلف دانشگاهی و حوزه را با نسخ خطی آشنا کند.

سامانه فهرستگان نسخ خطی اطلاعات را بدون هیچ ریزشی بارگذاری می کند
در ادامه این نشست حسن باقری، مديركل اداره زير ساخت و پشتيبانی فناوری اطلاعات سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با تشریح بارگذاری و انتقال اطلاعات «فنخا» از سوی موسسه الجواد که با تلاش معاونت کتابخانه ملی بر روی سامانه فهرستگان نسخ خطی قرار گرفت، به تشریح جزئیات فنی این سامانه پرداخت.

وی ادامه داد: این سامانه براساس استانداردهای لازم، قابلیت تغییر در زمینه بارگذاری اطلاعات را دارد، و اگر اطلاعاتی از «فنخا» در سامانه نشان داده نمی‌شود به معنای نبود آن اطلاعات نیست بلکه تمام اطلاعات «فنخا» در این سامانه وجود دارد و در برخی مواقع برای رویت مطالب محدودیت‌های در نظر گرفته شده است.

باقری با تشریح عملکرد فیلدها، بخش جستجوی سامانه و کلمات برجسب شده این سامانه تصریح کرد: در این زمینه حتی محل نگهداری نسخ خطی در کشورهای دنیا نیزمشخص شده است.

وی خاطرنشان کرد: همچنین اطلاعات بدون هيچ ريزشی به ديتا استاندارد بين‌المللی تبديل و بر روی سامانه بارگذاری شد.

سامانه فهرستگان نسخ خطی می‌تواند یاری‌رسان رایزن‌های فرهنگی باشد
مظفر پاسدار شیرازی، معاون توسعه مدیریت و منابع سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران گفت: سامانه فهرستگان نسخ خطی زیرمجموعه سامانه حافظه ملی ایرانیان است و امیدوارم این پروژه ادامه پیدا کند و فهرست نسخ خطی جهان اسلام نیز به مجموعه فهرستگان افزوده شود و در آینده زبان های عربی و انگلیسی هم به این مجموعه افزوده شود و شاهد چند زبانه شدن این مجموعه باشیم.

وی ادامه داد: در این دوره از مدیریت سازمان اسناد و کتابخانه بحث میراث مستند، نسخ خطی و تاریخی مطرح و پیگیری شد. در راستای صحبت های آقای صدرایی مبنی بر کشف نسخه های خطی موقوفات، امام زاده ها، کتابخانه های خصوصی و مجموعه داران، مسیرهای مختلف ریل گذاری شده است. درباره بحث اهدای نسخ و اسناد با همراهی بنیاد حامیان اسناد کتابخانه ملی، تندیس یادمان اهداگران کتابخانه ملی طراحی و اجرا شد. این تندیس موجب ایجاد انگیزه برای اهداگران می شود و به عنوان بازوی مشارکت مردمی در سازمان می تواند نقش موثری در جلب نظر مردم داشته باشد.

معاون توسعه مدیریت و منابع سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران اظهار کرد: در بحث خرید علاوه بر رعایت بودجه های دولتی کمک های خیرانه نیز در طرح پروژه گنجمان مطرح شد و خرید اولین نسخه در پروژه گنجمان کلید خورده است و تا کنون مبالغی نیز جمع آوری شده است. همچنین با ابتکار معاونت کتابخانه ملی ایران، آیین نامه امانت سپاری طراحی و به تصویب هیات امنا رسید. در این آیین نامه مصوب شده است هر فردی که نسخه خطی دارد و شرایط مناسب نگهداری آن را ندارد می تواند به کتابخانه ملی به امانت بسپارد و شرط این امانت سپاری اعطای یک نسخه دیجیتال از همان نسخه است.

مظفر پاسدار شیرازی ادامه داد: وثیقه سپاری از دیگر فعالیت‌هایی بود که اولین‌بار در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران شکل گرفت. به این ترتیب که برای نخستین بار نسخه خطی پشتوانه وام قرار گرفت و خوشبختانه این طرح مراحل پایانی خود را سپری می‌کند.

وی گفت: در این طرح فردِ دارای نسخه خطی می تواند آن‌ را پشتوانه وام خود قرار دهد. به این صورت که یک نسخه دیجیتال را به کتابخانه ملی ایران اهدا کند تا بتواند از وام استفاده کند. بحث دیگر دریافت شناسنامه نسخ خطی است اگر فردی تمایل دارد که شناسنامه دیجیتال توسط کتابخانه ملی ایران برای او صادر شود، می‌تواند با ارائه یک نسخه دیجیتال، نسخه خطی خود را دارای شناسنامه کند.

معاون توسعه مدیریت و منابع سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران تاکید کرد: به تازگی مصوبه هیات دولت برای کتابخانه هایی که از بودجه عمومی استفاده می کنند نیز اجرایی شده است. در این مصوبه این دسته از کتابخانه ها ملزم و مکلف شده‌اند نسخه دیجیتال نسخه خطی خود را به کتابخانه ملی ارائه دهند. سایر کتابخانه‌ها اگر کتابی که کسری دارد یا نسخه فیزیکی، دیجیتال یا درباره نسخه خطی که تک است و یا در هر کتابخانه‌ای موجود نیست، مکلف و ملزم شدند که نسخه دیجیتال آن را به کتابخانه ملی ارائه دهند.

وی ادامه داد: سامانه فهرستگان نسخ خطی و اطلاعات مندرج در آن در راستای گردآوری نسخه‌های دیجیتال نسخ خطی فارسی یاری رسان رایزن های فرهنگی در کشورهای مختلف خواهد بود تا به واسطه این اطلاعات نسخ خطی فارسی را دریافت و جمع آوری کنند.

مظفر پاسدار شیرازی معاون توسعه مدیریت و منابع سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران خاطرنشان کرد: در چشم انداز سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران «حافظه ملی در خانه هر ایرانی» وجود داشت و سعی کردیم به کمک این سامانه این چشم انداز را عملیاتی کنیم. در گام نخست بانک کتابخانه تشکیل شد، در گام دوم تسهیل دسترسی مخاطب به نسخه فیزیکی فراهم شد و در گام سوم نیز نسخه دیجیتال منابع در دسترس خانواده ها قرار گرفت.

سامانه فهرستگان نسخ خطی قابلیت‌ دسترسی به نسخ خطی با ارزش را دارد
علی اوجبی، مدیرکل کتاب‌های خطی و نادر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز در این نشست عنوان کرد: «فنخا» مهمترین ابزار در حوزه نسخ خطی است و با وجود «فنخا» و سامانه فهرستگان نسخ خطی، دغدغه‌ پژوهشگران کمتر شده است.

وی با اشاره به قابلیت‌ سامانه فهرستگان نسخ خطی در زمینه دسترسی به نسخ خطی با ارزش ادامه داد: براین اساس برخی از پژوهش‌های نامداران این حوزه به دلیل استفاده از نسخ خطی کم ارزش احتمال بازنگری دوباره وجود دارد.

اوجبی با اشاره به اینکه مهمترین منبع برای پژوهشگران حوزه نسخ خطی در برخی کشورهای اروپایی فهرست «فنخا» است، خاطرنشان کرد: در سفری که به فرانسه داشتیم مشاهده شد که در دانشگاه سوربن برای تحقیق بر روی نسخه‌های خطی عربی فلسفی از «فنخا» استفاده می‌کنند.