خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ سزمان اسناد و کتابخانه ملی، حافظه مکتوب ملت ایران است و با داشتن منابع خطی، قدیمی و تاریخی همیشه محل ارجاع پژوهشگران و محققان رشته‌های مختلف بوده؛ اما برای غنای این مجموعه ارزشمند چقدر تلاش شده؟ چقدر تلاش کردیم از تجربه‌های موفق کتابخانه‌های ملی دنیا استفاده کنیم؟ کتابخانه ملی در ارائه خدمات به پژوهشگران چه نقاط قوت و ضعفی دارد؟ به بهانه هفته پژوهش  و پاسخ به این پرسش‌ها به سراغ غلامرضا امیرخانی، معاون پژوهشی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران رفتیم تا از میزان خدمت رسانی این کتابخانه به پژوهشگران با او سخن بگوییم و از میزان این خدمت‌رسانی و ضعف‌هایش مطلع شویم.
 
کتابخانه ملی ایران برای خدمت‌رسانی به پژوهشگران تا چه اندازه به معیارهای لازم و استانداردهای جهانی نزدیک است؟
 تعاریف، عناوین و کارکردهای کتابخانه ملی در کشورهای مختلف، متفاوت است ونمی‌توان استاندارد خاصی را برای کتابخانه‌های ملی در کشورهای مختلف تعیین کرد؛ اما در حالت کلی یک‌سری استانداردهای کلی برای کتابخانه‌ها از سوی  ایفلا(فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری) تعریف شده و کتابخانه ملی ایران هم یک‌سری از این استانداردها را ترجمه و بومی‌سازی کرده و از آن‌ها تبعیت می‌کند. می‌توان گفت؛ در حالت کلی استاندارد بین‌المللی مشخصی برای پیروی همه کتابخانه‌ها در سطح ملی وجود ندارد و کتابخانه‌های ملی در کشورهای مختلف داوطلبانه این قوانین را مراعات می‌کنند. استاندارد ملی برای کتابخانه‌های ملی، خیلی قابل تعریف و کاربرد نیست؛ زیرا کتابخانه‌های ملی تعاریف و عناوینشان در کشورهای مختلف جهان، متفاوت است.
 
برای تعریف دقیق این که استانداردهای بین‌المللی برای کتابخانه‌های ملی نمی‌تواند یکسان باشد و عملا طیف گسترده‌ای از وظایف برای کتابخانه ملی تعریف شده است. چند مثال می‌زنم؛ مثلا در ایران کتابخانه ملی و مجلس جداست. در آمریکا کتابخانه ملی جداگانه وجود ندارد و کتابخانه کنگره یا پارلمان عملا نقش کتابخانه ملی را دراین کشور دارد یا در آلمان عنوانی به نام کتابخانه ملی نداریم یا در انگلستان کتابخانه  «بریتیش لایبرری» عملا همان کتابخانه ملی است.
 
کتابخانه ملی در کشور ما و چند کشور دیگر مانند کانادا؛ با بخش آرشیو ملی ادغام شده و سازمان اسناد و کتابخانه ملی یک سازمان هستند، درحالی‌که در اکثر کشورهای دنیا این ادغام وجود ندارد یا در بسیاری از کشورهای دنیا پیگیری حق‌ کپی‌رایت و رعایت حق‌مولف، از وظایف اصلی کتابخانه‌های ملی به‌شمار می‌رود؛ درحالی‌که در برخی دیگر از کشورهای دنیا این وظیفه برای کتابخانه ملی تعریف نشده است. در ایران کتابخانه ملی وظیفه صدور صفر تا صد فیپا را برعهده دارد؛ درحالی‌که در کشورهای دیگر، کتابخانه‌های ملی یا اصلا این وظیفه را انجام نمی‌دهند یا به این صورت کار نمی‌کنند.  
 
کتابخانه ملی ایران باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد تا محل ارجاع پژوهشگران باشد؟
پژوهشگران انتظار دارند هر کتاب، نشریه و مجله‌ای که در کشور منتشر می‌شود را بتوانند در کتابخانه ملی پیدا کنند این انتظار یک مطالبه به حق است. حالا برای بررسی این موضوع که کتابخانه ملی در عمر 84 ساله‌اش تا چه حد توانسته در دوره‌‌ها و دهه‌های مختلف این خواسته محققان را جامع عمل بپوشاند؛ باید تاریخ کتابخانه ملی را در مقاطع مختلف را مورد بررسی قرار داد. 
 
برای بررسی موفقیت کتابخانه ملی در ارایه خدمات به پژوهشگران ابتدا باید این موضوع را مورد بررسی قرار داد که کتابخانه ملی تا چه اندازه در بحث واسپاری موفق بوده؛ بحثی که در بسیاری از کتابخانه‌های جهان با پوشش کامل انجام می‌شود. اکنون با پوشش 96 درصدی واسپاری کتاب‌های ناشران به کتابخانه ملی؛ درصد پوشش خوبی وجود دارد اما آیا این امکان وجود ندارد که پوشش این واسپاری‌ها به 100 درصد برسد، که قاعدتا امکان پذیر است.
 
آیا این آمار که فقط 64 درصد کتاب‌های منتشر شده در سال در  مخازن کتابخانه ملی قرار می‌گیرند، درست است؟
من این آمار قبول ندارم. شاید یکی از انتقاداتی که به کتابخانه ملی وارد است این است که کتاب‌هایی که در کشور منتشر می‌شود را در یک فاصله زمانی کوتاه در اختیار پژوهشگران قرار نمی‌دهد. یعنی فاصله زمانی که کتاب منتشر می‌شود تا کتاب در قفسه‌ها و مخازن کتابخانه ملی قرار می‌گیرد؛ ممکن است با تاخیر باشد. این مطالبه هم یک انتظار به حق است و برای رفع این قبیل مشکلات در کتابخانه ملی باید برنامه‌ریزی کرد. در واقع فاصله انتشار اطلاعات کتاب‌شناسی کتاب‌ها تا در دسترس قرار گرفتن محتوای آن‌ها توسط پژوهشگران، باید به حداقل برسد.

هر کتابی که رسما در کشور منتشر شود، شابک دریافت کند و آمارش در خانه کتاب ثبت بشود؛ رسما وارد مخازن کتابخانه ملی می‌شود و این آمار حدود97 درصد است. ناشر بعد از انتشار کتاب؛ بر اساس تیراژ کتابش موظف است؛ 2 تا 10 نسخه کتاب را به کتابخانه ملی تحویل دهد. کتابخانه ملی موظف است مازاد دو نسخه خود را به کتابخانه‌های مهم کشور تحویل دهد. البته ممکن است موارد خیلی محدودی باشد که کتاب‌هایی فیپا و شابک دریافت می‌کنند و حتی توزیع ‌شوند؛ اما در عمل به دست کتابخانه ملی نرسد.
 
پیشنهاد شما برای ارتقای خدمات کتابخانه ملی به پژوهشگران چیست؟
کتابخانه ملی برای همه مردم ایران است و نباید شرط مدرک مانع استفاده از کتابخانه ملی شود اما به خاطر محدودیت فضا، کتابخانه ملی ناچار است شرایطی را در نظر بگیرد. البته این نکته را هم باید در نظر داشت که پژوهشگران و کسانی که صاحب آثار و کتاب هستند، بدون شرط مدرک تحصیلی می‌توانند از کتابخانه ملی استفاده کنند. کتابخانه ملی تمام تلاش خود را می‌کند که هیچ پژوهشگری دست خالی از کتابخانه ملی بیرون نرود.   
 
کتابخانه ملی ظرفیت بسیار خوبی برای استفاده پژوهشگران دارد زیرا مجموعه‌ای ارزشمند و غنی از آثار و منابع مکتوب و غیرمکتوب را در خود جای داده است. این کتابخانه، سالن‌های مطالعه با ظرفیت‌‌ مناسب دارد اما باید درتامین و غنای منابع کتابخانه ملی کوشش بیشتری کرد. مثلا تا آن‌جا که ممکن است، چتر واسپاری یا گردآوری تهیه کتاب‌ها را بیشتر کنیم، منابع خارجی کتابخانه ملی را روزآمد‌تر کنیم و برای گردآوری تهیه، خرید و اسکن نسخه‌های خطی بودجه بیشتری در نظر بگیریم و سرمایه‌گذاری بیشتری باید در این زمینه صورت بگیرد. همچنین کتابخانه ملی باید در حوزه دسترسی‌های آنلاین، خدمات بهتری را به پژوهشگران ارایه کند و با وجود پیشرفت‌هایی که حاصل شده، این روند ارتقا پیدا کند.
 
دیجیتال سازی منابع مکتوب از جمله نسخه‌های خطی و اسناد مساله مهمی است که باعث می‌شود کتابخانه ملی بیشتر محل ارجاع پژوهشگران شود و محققان در داخل و خارج از کشور بتوانند با مراجعه به سایت کتابخانه ملی منابع را به‌صورت تمام متن در اختیار داشته باشند. با وجود پیشرفت‌های قابل ملاحظه در زمینه دیجیتال‌سازی منابع کتابخانه ملی، هنوز راه زیادی پیش‌رو دارد.
 
به‌عنوان مثال، کتابخانه ملی 40 هزار نسخه خطی دارد که اکثر قریب به اتفاق آن‌ها دیجیتال‌سازی شده‌اند. البته از ابتدا یک اولویت‌بندی برای دیجیتال‌سازی لحاظ شده؛ یعنی کتاب‌ها، نشریات، اسناد و نسخ خطی قدیمی و نفیس در اولویت اسکن قرار دارند. مثلا کتابخانه ملی نشریات دوره قاجار یا منابع ایران شناسی 100 تا200 ساله خود را تماما تصویربرداری کرده اما  در حوزه سند ما بیش از چندصد میلیون برگ سند داریم که فقط بخشی از آن‌ها دیجیتال شده‌اند.

تهیه و خرید منابع منحصر به فردی مانند نشریات قدیمی، نسخ خطی، اسناد تاریخی و نظیر آن‌ها برای ارتقای کیفی امر پژوهش در کشور بسیار مهم است. برای مثال اتفاق خوبی که سال 96 رخ داد؛ خرید صدها نسخه خطی نفیس برای کتابخانه ملی بود که از نظر سطح کیفی، این نسخه‌ها در طول تاریخ کتابخانه ملی، بی‌نظیر بودند. در همان سال برای گزیده فهرست نسخه‌های خطی خریداری شده یک کاتالوگ به نام «اوراق زرین» منتشر شد. مجموعه خریداری شده دارای نمونه‌های مهمی مانند «ادویه مفرده » از ابن سمجون اندلسی و «امالی» شیخ صدوق به خط عالم بزرگ شیعه، ابن سکّون بود. هریک از این نسخه‌های خطی می‌توانند موضوع تحقیقات جدی و ارزشمندی برای پژوهشگران باشد.
 
دسترسی به منابع دیجیتال کتابخانه ملی اکنون برای پژوهشگران چگونه است؟ با توجه به کرونا کتابخانه ملی چه خدمات جدیدی را به پژوهشگران ارائه کرد؟
با شروع کرونا و تقریبا از دو سال پیش، علاوه بر  نسخه‌های خطی کتابخانه ملی که تقریبا بخش عمده آن دیجیتال شده بود، منابع دیگری نظیر نشریات و برخی کتاب‌های نفیس چاپی هم دیجیتال‌سازی شدند و در اختیار پژوهشگران قرار گرفت. در این مدت، همچنین بخشی از اسناد کتابخانه ملی هم برای نخستین بار اسکن شد و در اختیار محققان قرار گرفت درحالی که تا پیش از این محققان امکان دسترسی به اسناد کتابخانه ملی را به صورت آنلاین نداشتند. این خدمت جدید، بازتاب خوبی ازسوی پژوهشگران داشت.
 
کتابخانه ملی در این سال‌ها در حوزه دیجیتال‌سازی نسخه‌های خطی، چاپ سنگی، آثار قدیمی و عکس ها و منابع غیرکتابی پیشرفت‌های خوبی داشته است. مثلا سامانه سنا (سامانه نشریات ایران)، متن کامل نشریات ایران را به‌صورت تمام متن در دسترس کاربران قرار دارد؛ خدمتی که تا پیش ازاین به صورت اطلاعات کتاب‌شناسی موجود بود و امکان استفاده تمام متن در این بخش وجود نداشت.
 
پیشنهاد شما برای این که کتابخانه ملی محل ارجاع بیشتر پژوهشگران باشد، چیست؟
سازمان اسناد و کتابخانه ملی؛ حافظه مکتوب ملت ایران است و باید دو کارکرد مهم را برای پژوهشگران و مخاطبان از نظر دسترسی به منابع داشته باشد. نخست این که محققان حق دارند هر منبعی را که در کشور منتشر می‌شود به‌صورت به‌روز و جدید در کتابخانه ملی پیدا کنند که این توقع بسیار به حق است. البته به‌روز بودن منابع را مخاطبان ممکن است از یک کتابخانه دانشگاهی هم انتظار داشته باشند؛ اما آنچه از کتابخانه ملی انتظار می‌رود این است که باید منابعی که افراد در کتابخانه‌های دیگر پیدا نمی‌کنند، در کتابخانه ملی بیابند. مثلا نشریه‌ای که 20 سال پیش در یک شهرستان منتشر شده یا روزنامه‌ای که در دوران مشروطه چاپ شده باید در کتابخانه ملی موجود باشد تا پژوهشگران بتوانند از این منابع استفاده کنند.
 
آیا کتابخانه ملی در زمینه گردآوری منابع برای پژوهشگران موفق بوده است؟
 مسئولیت گردآوری منابع مکتوب ایرانیان و درباره ایران  را کتابخانه ملی در طول این سال ها به صورت نسبی انجام داده است اما موفقیت در گردآوری منابع در طول دوره‌های مختلف مستلزم داشتن همت بالا و بودجه مناسب است. از طرف دیگر موفقیت در گردآوری منابع منتشر شده در د اخل کشور را باید در اجرای قانون واسپاری جست‌و‌جو کرد.

روش دیگر تکمیل مجموعه کتابخانه ملی، گردآوری آثار متعلق به گذشته است. علاوه بر نسخ خطی که اشاره شد، به عنوان مثال ؛اگر قرار باشد منابع چاپی و نشریات قدیمی از سطح جامعه  و در میان مردم جمع آوری شود باید به سراغ مجموعه داران  و مردم رفت و با اختصاص هزینه این منابع را در هرکجای ایران یا خریداری کرد یا در قالب اهدا، وقف و امانی گرفتن آن‌ها را بدست آورد.
 
این کتابخانه گنجینه استفاده پژوهشگران است؛ برای تامین کسری منابع کتابخانه ملی چه باید کرد؟
کتابخانه ملی باید هوشمندانه نقاط ضعف خود را در زمینه مجموعه‌سازی شناسایی کند و آن‌ها رفع کند اما برای تامین و جبران کسری منابع کتابخانه ملی از جمله کتاب‌های چاپی و نسخه‌های خطی باید با دقت برنامه‌ریزی کرد و این برنامه‌ها را با سرمایه گذاری مناسب اجرا کرد. مثلا در یک دوره‌ای مانند ماه‌های آغازین نظام مقدس جمهوری اسلامی، باتوجه به شرایط خاص حاکم بر جامعه، کتاب‌ها و نشریات بسیار متنوعی منتشر شده است. یا سال‌های اواخر دهه 1320 به دلیل تحولات سیاسی کشور، نشریات متعددی به چاپ رسیده که طبیعتا همه آن‌ها در کتابخانه ملی وجود ندارد. باید برای جبران منابعی از این دست همت مضاعفی به خرج داد.