گاهی دیگران در قبال ما دچار اشتباه می‌شوند و به حقیقت یا به تظاهر از ما عذرخواهی می‌کنند. در حالت اول ما با عذرخواهی مواجهیم و در حالت دوم با عذرپذیری. بزرگان دین به ما آموخته‌اند عذرخواهی نشانه خردمندی است. گفتنی است: عذرخواهی در این دوران، اختصاصی به افراد ندارد و سازمان‌ها و مؤسسات باید عذرخواهی را سرلوحه کار قرار دهند. البته باید طوری سیاست گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها و مدیریت و رویه‌ها در سازمان‌ها جاری باشند که حداقل اشکال و نارضایتی را پدید آورند اما در صورت بروز هرگونه اشکال و نارضایتی موجه باید عذرخواهی کنند: «عذرخواهی اثربخشِ حرفه‌ای و سازمانی، ازجمله شاخص های مهم مسئولیت پذیری حرفه‌ای و سازمانی است؛ افراد و سازمان‌های مسئولیت‌گریز، غالباً دلیلی برای عذرخواهی نمی‌بینند!» (عذرخواهی اثربخش، ص 166)
با وجود اینکه کسی نیست که اهمیت عذرخواهی را نداند اما هستند افرادی که کمتر تمایل به عذرخواهی دارند. به نظر مؤلف کتاب عذرخواهی اثربخش این افراد غالباً کمتر از دیگران عذرخواهی می‌کنند: «1. افراد خودخواه و خودشیفته 2. افرادی که قدرت همدلی کردن با دیگران را ندارند 3. افرادی که معمولا حقوق دیگران را رعایت نمی‌کنند 4. افراد ترسو، اجتناب‌گر و منفعل 5. افراد خشن، پرخاشگر و زورگو 6. افرادِ مغلوبِ امیال، آمال و آرزوهای خویش؛ 7. افراد واقعیت‌گریز و مسئولیت‌گریز.» (همان، ص 166)
همچنین در این کتاب، در نمایی کلی‌تر از موانع عذرخواهی اثربخش سخن گفته می‌شود: «افرادی که بیشتر تحت باورهای کنترل بیرونی قرار دارند و تمایل دارند تا خواسته‌های خود را بیشتر از طریق زورگویی و اِعمالِ قدرت بر دیگران برآورده کنند، ازجمله افرادی هستند که کمتر عذرخواهی می‌کنند؛ زیرا چنین افرادی، پیوسته انتظار دارند دیگران تغییر کنند تا خودشان! لذا غالباً تقصیری متوجه خود نمی‌بینند تا از آن عذرخواهی کنند. در مقابل، افرادی که به باورهای کنترل درونی باورمند هستند، راحتتر و اثربخش‌تر عذرخواهی می‌کنند. افراد درگیرِ باورهای کنترل بیرونی، غالباً دچار مشکل دیگری هم می‌شوند و آن عادت به رفتارهای ستیزه جویانه و زورگویانه برای پیشبرد خواسته‌های خود است. چنین افرادی از درون دچار ضعف اراده هستند و ازآنجایی که اراده معنایِ دیگر شجاعت است لذا ضعف اراده، فرد را ترسو می‌کند؛ بنابراین ازآنجایی‌که ازجمله الزامات مهم عذرخواهی اثربخش، جرئت‌مندی و شجاعت است، این دسته از افراد، توان و قدرتِ روحی و روانیِ الزام برای انجام کامل عذرخواهی اثربخش را ندارند». (همان، ص 166-167)
گاهی ما گمان می‌کنیم می‌توان با یک عذرخواهی ساده و زبانی روابط تیره و تار را به روابط مطلوب سوق داد. حتی زمانی از عذرخواهی خودمان متوقع می‌شویم و ادعا می‌کنیم که ما عذرخواهی کردیم اما نمی‌دانیم چرا همچنان مشکل حل نشده است؟! چرا طرف یا گروه مقابل همچنان طلبکار است؟! در حالی که عذرخواهی اثربخش، اشکال، شرایط، ارکان و الزاماتی دارد که ما خیلی از آنها را نمی‌شناسیم یا وقوف کامل بدان‌ها نداریم. گاهی از اصل موضوع عذرخواهی نمی‌کنیم. به این مثال توجه کنید: «فرض کنید شما هنگام پارک کردن ماشینتان در پارکینگ، تصادفاً به ماشین همسایه‌تان برخورد می‌کنید و به آن خسارت می‌زنید. همسایه شما متوجه می‌شود و کاملا مؤدبانه به شما اعتراض می‌کند؛ اما شما در پاسخ، به جای پذیرش قصور خود، بنای دادوبیداد می‌گذارید و به تندی جواب می‌دهید! بعد از مدتی که آرام شدید، از کار خود پشیمان می‌شوید و بنای عذرخواهی از او را می‌گذارید؛ اما به جای عذرخواهی از اصل مسئله و برای جبران آن، صرفاً از تندی رفتار خود عذرخواهی می‌کنید و کاری به اصل مسئله و خسارتی که به او وارد کردید، ندارید! آیا واقعاً چنین عذرخواهی، فرد مقابل را راضی می‌کند و روابطتان با او را بازسازی می‌نماید؟ ... عذرخواهی اثربخش در اینجا هنگامی محقق خواهد شد که فردِ آزاررسان، رضایت طرف مقابل را در اصل مسئله مورد رنجش جلب کند و نه صرفاً در حواشی و عوارض آن.» (همان، ص159-160)
استاد امیدی نیا، مؤلف کتاب عذرخواهی اثربخش اظهار می‌کند: «پرسش، کلید اندیشه است و اندیشه و فکر، اساس رفتار؛ لذا اگر بتوانیم برای هر رفتاری، پرسش مناسب آن را پیدا کنیم، آنگاه کوتاه‌ترین و مؤثرترین مسیر را برای انجام یا تغییر آن یافته‌ایم.» (همان، ص 170) به همین دلیل، ایشان پرسش‌های کلیدی برای عذرخواهی مطرح می‌کنند که شنیدنی است.
«1. اگر من از کسی که به او خسارت زده‌ام عذرخواهی نکنم، چه‌کار بهتر دیگری می‌توانم انجام دهم تا حالم و نیز روابطم با طرف مقابل به صورت پایدار بهبود یابد؟ 2. زندگی با نقار و کینه یا زندگی در وضعیت قطع رابطه با افراد مهم زندگی، حال بهتری به من می‌دهد یا ترمیم رابطه و برگشتن به اوضاع خشنود گذشته یا حتی بهتر از آن؟ 3. اگر از همسرم عذرخواهی کنم، هم از مزایای یک رابطه گرم و صمیمی بهره خواهم برد (شاید گرم‌تر از گذشته!) و هم برای فرزندانم شرایط خشنودی ایجاد کرده‌ام؛ اما اگر عذرخواهی نکنم، مجبورم به روابط نقارآلود و سرد ایجاد شده ادامه دهم و همچنین امنیت و آسایش روانی فرزندانم را هم به هم بزنم. انصافاً کدام یک معقول و مطلوب‌تر است و حال وروز خوش‌تری به من می‌دهد؟ آیا هزینه این همه خوشی در انتظار من، چیزی بیش از دست برداشتن از خودخواهی و لجبازی و انجام عذرخواهی اثربخش است؟ 5. آیا من دوست ندارم اگر کسی صدمه‌ای به من زد، از من عذرخواهی کند؟ 5. (برای مؤمنان؛ طلب حلایت): عذرخواهی از بندگان خدا، مثل عذرخواهی از خودِ خداوند است؛ زیرا به فرموده خداوند، حق الناس را فقط ناس میتواند ببخشد! آیا بهتر نیست با عذرخواهی و طلب حاللیت از کسانی که به آنها آسیب منفعتی یا عاطفی وارد کرده ام، در همین دنیا حسابم با دیگران را صاف کنم تا مستوجب عذاب ناشی از نبخشیدن دیگران نشوم؟ آیا مردم، انتظاری غیرازاین از افرادِ مؤمن دارند؟» (همان، ص 171)
همچنین در فقره پرسش‌های کلیدی برای عذرپذیری آمده است: «1. من با نپذیرفتن عذر طرف مقابل، چه چیزی به دست می‌آورم که با پذیرفتن آن از دست می‌دهم؟ 2. آیا من دوست ندارم اگر خطایی مرتکب شدم و خسارتی به کسی وارد کردم، فرصتی برای جبران به من داده شود؟ 3. (برای افراد مؤمن): خداوند مظهر بخشندگی و گذشت است. اگر من عذر دیگری را بپذیرم به خداوند نزدیک تر می‌شوم یا وقتی نپذیرم؟ آیا من پیوسته استغفار نمی‌کنم تا خداوند عذر مرا بپذیرد؛ پس چرا من عذر دیگران را نپذیرم و کاری خداگونه انجام ندهم؟ 4. وقتی عذر کسی را می‌پذیریم حال خوش‌تری را تجربه می‌کنیم یا وقتی در حالت کینه و نقار به زندگی پراضطراب و هراس خود ادامه می‌دهیم؟ 5. آیا من هیچ وقت تاکنون نسبت به دیگری تعرض و خطایی نکرده‌ام یا احتمال ندارد که در آینده چنین کنم؟» (همان، ص171-172)
عاقلانه‌ترین کار در روابط انسانی این است که کاری نکنیم که مجبور به عذرخواهی شویم، یعنی پیشگیری بهتر از درمان است. حال برای این که مدام مجبور به عذرخواهی نشویم چه باید کرد؟ روابط انسانی از چه مدل‌هایی پیروی می‌کند؟ رفتارهای مخرب روابط مطلوب انسانی چیست؟ رفتارهای پیوند دهنده و تسهیل‌گر روابط مطلوب انسانی چیست؟ چگونه باید رفتار آزاردهنده دیگران را کنار بگذاریم؟ و اگر دیگران مرتکب رفتارهای آزاردهنده شدند ما باید چه اقداماتی انجام دهیم؟ آیا ما شیوه‌ها و اشکال عذرخواهی را می‌دانیم؟ آیا در ما مهارت عذرخواهی شکل گرفته است؟ ویژگی‌ها و مشخصات عذرخواهی اثربخش چیست؟ بر اساس نظریه انتخاب چه تصویری می‌توان از عذرخواهی اثربخش داشته باشیم؟ اگر می‌خواهید پاسخ درخوری برای پرسش‌های خوب بالا بیابید و بدانید که چگونه با عذرخواهی اثربخش نفس تازه کنید؟ و برای اینکه به هفت مهارت بهبود رابطه در خانه، مدرسه و سازمان دسترسی پیدا کنید حتما کتاب عذرخواهی اثربخش استاد عبدالحسین امیدی نیا را بخوانید!
این کتاب در تابستان 1400 از سوی انتشارات رهام اندیشه به زیور طبع آراسته شد.
نظر شما