خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- نگار جمشیدنژاد: اصطلاح «ایرانِ فرهنگی» به گوش بسیاری از ما آشناست و دستِ کم می‌دانیم که با به‌کار بردن این اصطلاح، از گستره‌ای سخن می‌گوییم که وسیع‌تر از مرزهای سیاسی کنونی ایران است. اما حدود ایران فرهنگی کجاست؟ می‌توان در پاسخ به چنین پرسشی گفت که آن‌چه ایران کنونی را شکل می‌دهد هسته‌ای اصلی قلمرویی است که به نام ایران و زبان فارسی در دوران‌های گذشته ‌شناخته می‌شد. این گستره تا آسیای میانه و قفقاز ادامه پیدا می‌کند و بخشی از قلمرویی دانسته می‌شود که زبان فارسی و آداب و رسوم مشترک در آن همانند است.

در مجموع، می‌توان قلمرو فرهنگی ایران را در بخش‌هایی از آسیای مرکزی، افغانستان، بخش‌هایی از پاکستان، قفقاز دانست و به شمال چین، بخش‌هایی از قرقیزستان، ازبکستان، آسیای صغیر و بالکان اشاره کرد. اسناد خطی و همانندی‌های فرهنگی و آیینی نیز نشان‌دهنده‌ مشترکاتی است که از آن سخن گفتیم. می‌دانیم که بسیاری از مشاهیر ایرانی در قلمروهایی زیسته‌اند که اکنون در بیرون از مرزهای کنونی ایران جای گرفته‌اند. 

از سوی دیگر، هنگامی که به تاریخ ایران نگاه کنیم متوجه خواهیم شد که در گذر از تاریخی درازآهنگ، مرزهای سیاسی ایران با شکل‌گیری و گسترش سلسله‌های فرمانروایی تغییر می‌کرده و محدوده‌هایی وسیع را دربرمی‌گرفته است. این حوزه گاه تحت سلطه‌ سلسله‌های فرمانروایی ایران بوده است و گاه فرمانروایانی و حکام دیگرسان داشته است. 

به هر حال ایران فرهنگی مطابق با ایران سیاسی نیست؛ هر چند در دوره‌هایی این انطباق رُخ می‌داد. ایران فرهنگی گاه تا شمال شرقی چین و گاه تا بالکان در غرب دامنه پیدا می‌کرد و اثر خود را برجا می‌گذاشت. در قفقاز نشانه‌های فرهنگ ایرانی (باوجود زبان غیر از زبان فارسیِ مردم قفقاز) چنان فراوان است که از تاثیرپذیری گذشته و به یگانگی‌های فرهنگی و تمدنی انجامیده است. همه‌ این‌ها نشان می‌دهد که باید قلمرو فرهنگی را مفهومی غیر از قلمرو سیاسی بدانیم و در بحث از این دو، حدود و ثغور و مرزها را بشناسیم. 

از مهمترین نشانه‌های همانند فرهنگی و تاریخی در قلمرو ایران فرهنگی، جشن نوروز است. مجمع عمومی سازمان ملل متحد نوروز را به عنوان میراث مشترک کشورهای ایران، افغانستان، آذربایجان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه، شناخت و تصویب کرد. در این میان، سه کشور ایران، افغانستان و تاجیکستان، به‌سبب زبان مشترک (زبان فارسی) پیوندهای ژرف‌تری با نوروز و جشن‌های مرتبط با آن دارند. 



کتاب‌هایی درباره‌ جشن نوروز در حوزه‌ ایران فرهنگی 
شمار کتاب‌هایی که به‌شکل مستقل به چگونگی برگزاری جشن نوروز در کشورهای همجوار ایران پرداخته باشند، چندان زیاد نیست و علاقه‌مندان به چنین مبحثی باید آگاهی‌های مورد نیاز خود را در کتاب‌هایی بیابند که کلیاتی از این موضوع به‌دست داده‌اند. برخی از کتاب‌های چاپ شده در این زمینه، که در بازار نشر ایران یافتنی‌اند، از این قرار هستند:

کتاب «آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان» نوشته‌ دادجان عبداف، با ترجمه‌ بهرام امیراحمدیان، یکی از منابع درخور توجه برای شناخت جشن نوروز و شیوه‌های برپایی آن در کشور افغانستان است. مطالب این کتاب که با تحقیقات وسیع میدانی و کوشش بسیار گردآوری شده است، آگاهی‌های مهمی از چگونگی برگزاری نوروز در افغانستان را در اختیار خواننده قرار می‌دهد. هم‌چنین در این اثر از دیگر جشن‌ها و بازی‌ها و فرهنگ عامه‌ی مردم افغانستان، به فراوانی یاد شده است. انتشارات ندای تاریخ این کتاب را در 220 صفحه و در سال 1395 انتشار داده است.

کتاب کم‌برگ (52 صفحه‌ای) «نوروز خجسته‌پی» با عنوان فرعی «نگاهی به مراسم نوروزی در تاجیکستان و آسیای میانه» نوشته‌ روزی احمداف با ترجمه‌ نرگس فراهانی، با همه‌ اختصار، اطلاعاتی مقدماتی خواندنی‌ای درباره‌ برگزاری جشن نوروز در تاجیکستان به‌دست می‌دهد و از این دید مغتنم است. این کتاب را انتشارات مهراج با شمارگان 1100 نسخه در سال 1392 در اختیار کتابخوانان قرار داده است.
در ایران کتاب دیگری از دکتر روزی احمداف با عنوان «نوروز در وَرارودان» با ویرایش و پانوشت نادر کریمیان سردشتی و به‌دستیاری سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه) در سال 1382 در 264 صفحه انتشار یافته است که اطلاعات کامل‌تر و گسترده‌تری از برپایی جشن نوروز در تاجیکستان و رد و نشان نوروز در ادبیات تاجیک و ترانه‌ها و سروده‌های مردمان فارسی‌زبان آن‌سو ارائه داده است. این کتاب به‌شیوه‌ای پژوهشی و محققانه نوشته شده و حاشیه‌های  کتاب دربردارنده‌ آگاهی‌های افزون‌تری است.

برای شناخت آداب و آیین‌های نوروزی در جمهوری آذربایجان، کتاب «نوروز در دو سوی آستارارود» با عنوان فرعی «باروها، آیین‌ها، آداب و رسوم، بازی‌ها، خوراک‌ها و اشعار نوروزی تالشان ایران و جمهوری آذربایجان»، نوشته‌ی آرمین حیدریان، منبع خوبی است و بخش‌هایی از کتاب خواننده را با چگونگی برگزاری جشن نورز در جمهوری آذربایجان آشنا می‌سازد. این کتاب را انتشارات پارپیرار در 240 صفحه مصور و با شمارگان هزار نسخه در سال 1395 چاپ کرده است. 

از کتاب ارج‌دار «نوروز در کشورهای حوزه‌ی تمدن ایران» باید نام بُرد. این کتاب نوشته‌ی بهاره سازمند، استادیار دانشکده حقوق و علوم‌سیاسی دانشگاه تهران، است. کتاب او برگرفته از طرح «بررسی تطبیقی سنت‌‌ها و آداب و رسوم نوروز در کشورهای حوزه‌ تمدنی ایران» است که در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات انجام شده است. نویسنده باور دارد که نوروز یکی از آیین‌های مهم در زمینه‌ فرهنگ مشترک و عاملی برای هم‌گرایی فرهنگی ایران و کشورهای حوزه‌ تمدنی آن است؛ چرا که نشانه‌های مشترک و هم‌سان آداب و رسوم نوروزی در این کشورها، بسیار زیاد است.

این کتاب در چهار فصل منتشر شده است: سنت‌ها و آداب و رسوم نوروز در کشورهای حوزه‌ تمدنی ایران، شباهت‌های آداب و رسوم نوروز در کشورهای حوزه‌ تمدنی ایران، تفاوت‌های آداب و رسوم نوروز در کشورهای حوزه‌ تمدنی ایران و سرانجام: تأثیر آیین نوروز بر ایجاد هم‌گرایی بین کشورهای حوزه‌ تمدنی ایران. کتاب یادشده در 207 صفحه از سوی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در سال 1393 منتشر شده است.

کتاب دیگر «عید نوروز در ایران و ملل دیگر» اثر مختصری است که توسط فاطمه اوجاقلو به رشته‌ تحریر درآمده است. در این کتاب آیین‌ها و نمادهای مربوط به جشن نوروز در ایران و ملل دیگر، به شکلی خلاصه‌‌وار مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است. کتاب یادشده را در سال 1393  انتشارات لاهوت در 109 صفحه منتشر و در اختیار کتاب‌دوستان گذاشته شده است.

همچنین آگاهی‌های درخورتوجهی درباره‌ آیین نوروز در بخارا، سمرقند، بدخشان، هند، پاکستان، جمهوری آذربایجان و چند کشور دیگر، در کتاب پُربرگ و بار «نوروز»، به‌کوشش علی دهباشی (نشر افکار- چاپ اول، 1388)، می‌توان یافت. این کتاب در یکهزار و 140 صفحه چاپ شده است.