خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- جلد نخست مجموعه «حیات روح خدا» با نام «آقا روح‌الله؛ بررسی دوران طلبگی امام‌خمینی در بستر تاریخ» به قلم حمیدرضا باقری از سوی شرکت چاپ و نشر بین‌الملل با همراهی و همکاری پژوهشکده باقر العلوم (ع) منتشر شده است. کتاب «آقا روح‌الله» بخشی از یک کلان‌پروژه با عنوان «بررسی منطق رهبری امامین انقلاب» است. این پروژه به همت جمعی از فضلای حوزه علمیه از سال ۱۳۹۰ طراحی و آغاز شد. در این پروژه، زندگی امام با عنوان کلی «حیات روح‌خدا» در چهار بازه اصلی از زندگی ایشان «طلبگی»، «استادی»، «قیام و مبارزه» و «رهبری» تدوین شده است. نخستین جلد کتاب «آقا روح‌الله» دربردارنده اولین بازه است، دومین خروجی نیز مربوط به دوره استادی امام است، دو مجلد در سال ۱۳۹۷ تألیف شد و دیگر مجلدات این پروژه نیز در حال تدوین است. با حجت‌الاسلام حمیدرضا باقری، یکی از مولفان مجموعه درباره ایده اولیه، منابع، رجوع به اسناد و خاطرات و بهره گرفتن از مشاوران تاریخی گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید:

کتاب «آقا روح‌الله» بخشی را به خاطرات نزدیکان و اطرافیان امام اختصاص داده است. درباره ساختار کتاب بیشتر توضیح بدهید که جز خاطرات به چه چیزهایی دیگری پرداخته‌اید؟ 
در این کتاب سعی شده نگاه جامعی به حضرت امام داشته باشیم بنابراین به بررسی خاطرات، اسناد، و مطالب مفیدی که درباره ایشان وجود داشت، در منابع پرداختیم. در این بررسی هر آنچه از مکتوبات، بیانات و تاریخ معاصر وجود داشت پس از اطمینان از صحت و سقم آن‌ها به صورت مستند بر اساس محور زمان در کتاب تنظیم کردیم. در بررسی مطالب، برخی موضوعات و خاطرات تکراری که مضمون مشترک داشتند که صرفا در پانوشت‌ها به ذکر آن مضمون در منابع دیگر همراه با آدرس ارجاعات اشاره شد. این کار یک مجموعه است که تمام دوران زندگی حضرت امام را پوشش می‌دهد. در جلد نخست کتاب که به برهه «طلبگی» امام می‌پردازد منابع و متون زیادی به لحاظ نوشته‌ها و بیانات وجود نداشت اما هر چه به سمت برهه‌های دیگری از زندگی امام رفتیم حجم مطالب (اسناد و مدارک) بیشتر شد برای همین در دوره طلبگی سعی کردیم به فراخور رویدادها از خاطرات بیشتر استفاده کنیم.

در مجموعه در دست تالیف به صورت گروهی کار می‌کنید؟ 
در ابتدای کار جمع دو سه نفری این کار را آغاز کردیم اما بعد از ۷ سال که کار پیش رفت و جلد اول، دوم و سوم تألیف شد جمعی از دوستان طلبه به ما اضافه شدند و آنها بازه‌های دیگر حیات امام را تقبل کردند. در حال حاضر، هر کدام از آنها روی یک از بازه‌های زندگی امام کار می‌کنند.

در تألیف این مجموعه علاوه بر خاطرات از چه منابعی استفاده کردید؟ در بخش نزدیک به دوره‌ پیروزی انقلاب اسناد چه اندازه به کار گرفته شدند؟
در جلد دوم و سوم بازه سنی ۳۵ تا ۵۹ سالگی زندگی امام را مورد بررسی قرار دادیم که تقریباً عمده دوره ثمردهی زندگی هر انسانی در این بازه قرار دارد. ما در این دو جلد سراغ دوره استادی امام رفتیم که متأسفانه تاکنون به آن توجه خاصی نشده بود؛ علیرغم آثار متعددی که درباره حضرت امام کار شده است اما همگی از این دوره و دوره طلبگی حضرت امام خیلی سریع رد شده‌اند و به بازه ۱۳۴۰ به بعد پرداخته‌اند. لذا سه جلد ابتدای کار که زحمت زیادی صرف آن شد به دوره طلبگی و استادی حضرت امام اختصاص دادیم و در تألیف آن از منابع مهم از جمله خاطرات شاگردان، اطرافیان و دوستان امام بهره بردیم. در نقل همه این خاطرات نیز آنها را اعتبارسنجی کردیم برای مثال اگر موضوعی به عملکرد رضاشاه اختصاص داشت در آن موضوع سعی شده که فضای تاریخی با جزئیات آن ذکر شود. در بازسازی فضای تاریخی نیز تنها به یک منبع اتکا نشده و منابع مختلف مورد بررسی قرار گرفتند.
                                                                    

درباره ضرورت تألیف چنین مجموعه‌ای بگویید که چرا به زندگی امام از ابتدا تا انتهای حیاتشان پرداختید؟ 
نکته برجسته در کار ما مستند و جامع بودن موضوعات مختلف زندگی امام در کنار هم و منظم شده بر محور زمان است، ما وقتی تحقیق و تألیف این کار را انجام می‌دادیم بحث تحریف شخصیت امام پر رنگ بود؛ بنابراین احساس کردیم باید مجموعه‌ای به صورت مستند و متکی بر اسناد و خاطرات به زبان نرم به بیان شخصیت تاریخی امام بپردازد. علاوه بر آن به مرور شاهد جعل خاطرات و فراموشی بعضی جزئیات هم هستیم. در این برهه نیاز بود که برای نسل فردا مجموعه‌ای جامع و مستند از زندگی امام فراهم شود. ما در تألیف این مجموعه سراغ اغلب منابع رفتیم و در منابع به جستجوی جزئیات پرداختیم تا دقیق‌ترین نقل را انتخاب کنیم و به نقل‌ها نیز در صورت اختلاف تأثیرگذار در پاورقی اشاره کردیم. ما در این پروژه سعی کردیم منبع قابل اعتماد و قابل درک و سنجشی را پیدا و در تألیف از آن بهره بگیریم تا هر کس که خواست درباره امام به تحقیق بپردازد بتواند به آن رجوع کند. در حال حاضر دوره‌ای که به طلبگی تا استادی حضرت امام می‌پردازد به پایان رسیده و دیگر دوره‌ها به بازه قیام و مرجعیت از سال ۱۳۴۰ تا ۴۳، تبعید از ۴۳ تا ۵۷، پیروزی و تثبیت از ۵۷ تا تیر ۶۱ و بالاخره بازه جنگ تا رحلت امام تقسیم شده و دوستان طلبه در هر دوره مشغول کار هستند و بنده نیز در حال حاضر بازه «پیروزی انقلاب تا تثبیت» یعنی از ۵۷ تا تیر ۶۱ را در قالب سه مجلد در حال تألیف دارم. البته این سه جلد خلاصه ۱۷ جلد است که ابتدا کار می‌شود و به احتمال قوی در تیراژ محدود برای منابع پژوهشی و کتابخانه‌ای ارائه می‌شود و پس از آن خلاصه‌ای سه جلدی تهیه می‌شود.

در این کار تا چه اندازه به اسناد تکیه شده است هرچند اشاره شد که در کتاب به خاطرات مراجعات بسیار شده اما اسناد در این کتاب چه نقشی دارد؟
در هر دو بازه با یکسری از اسناد مواجه هستیم برای مثال در دوره قبل از انقلاب اسناد ساواک و شهربانی خاطرات اطرافیان پهلوی از اسناد ما هستند. بعد از انقلاب جنس اسناد تغییر می‌کند و نقش مطبوعات پررنگ‌تر می‌شود. البته تذکر این نکته نیز خوب است که گرچه با تعداد زیادی سند روبه‌رو هستیم اما در اینجا خاطرات زیادی همچون خاطرات اطرافیان امام، خاطرات رزمنده‌ها و مردم عادی وجود دارد که ما به آنها توجه زیادی داشته و داریم و سعی کردیم جنس کار را به تاریخ شفاهی نزدیک‌تر کنیم تا از آن حالت روایت خشک و رسمی بیرون بیاورید. افرادی که در دل ماجرا هستند نکاتی را می‌بینند که به نرم شدن روایت با شفافیت و جزئیات بیشتر کمک می‌کند که در اسناد کمتر چنین ویژگی دیده می‌شود؛ برای مثال درباره یک موضوع جزئیاتی از یک صحنه است که برای ما مهم است مثل اختلافی که در یک موضوع بین امام و آیت‌الله بروجردی نقل می‌شود در این ماجرا اگر شش نفر حضور داشتند چهار نفر یا سه نفر که خاطره از آن صحنه نقل کردند همه را مورد بررسی قرار دادیم و در قالب یک روایت رسمی متفق و ذکر برخی حواشی اختلافی در پاورقی ماجرا ذکر کردیم تا مشخص شود به طور دقیق آنچه از این ماجرا به طور مستند وجود دارد چه چیزی است. در بحث اسناد، اعتبارسنجی برای ما مهم بود به طوری که مثلاً در یک نکته به نقل از همسر امام به صورت عینی وجود دارد که به آن اشاره می‌کنیم این مطلب اگرچه برای ما مبهم بود اما از آن جهت که از نظر اعتبار راوی برای ما مورد اعتماد بود و می‌دانیم که همسر امام دروغ نمی‌گویند، به ان استناد کردیم. ضمن آن‌که در پاورقی متذکر شدیم که خاطره در برخی وجوه مبهم است و این موضوع مثلاً با فلان داده‌ها ناهماهنگی دارد. بنابراین قبول یا رد خاطره را به خود مخاطب سپردیم.

 
                                                                              


در این تألیف از مشاور تاریخی بهره گرفته‌اید؟
بله، در ابتدای کار ارزیاب نشر معارف کتاب را ارزیابی و نقد کرد که بر اساس آن ساختار کتاب ویرایش مختصری پیدا کرد، بعد از آن سهراب مقدمی شهیدانی که از طلاب با سابقه در زمینه تاریخ معاصر هستند کتاب را ارزیابی کردند و نکاتی گفتند که اعمال شد، سپس ارزیاب مجموعه حفظ و نشر آثار امام حمید بصیرت‌منش با دقت بسیار زیاد کار را ارزیابی و نقد کرد که بر اساس آن نیز کار کمی ویرایش شد و در آخر نیز یک جلسه وبینار نقد کتاب با حضور فروغی و مشکی‌باف به عنوان ناقد کتاب برگزار شد. دو جلد بعد نیز توسط محمدحسن روزی‌طلب و یعقوب توکلی مورد نقد و بررسی قرار گرفت و این عزیزان کار را به صورت دقیق خواندند و ایرادهایی که از آن گرفتند که ما با دقت بسیار مبتنی بر نکات گفته شده ویرایش‌هایی در مطالب انجام دادیم.

به چه علت سراغ تألیف چنین مجموعه‌ای رفتید؟
در تاریخ ما شخصیت‌های معنوی یا سیاسی مختلفی داریم که از آنها الگو بگیریم اما شخصیتی که از همه لحاظ کامل باشد، کمتر پیدا می‌شود. حضرت امام خمینی(ره) از همه لحاظ‌های فقهی، فلسفی، اخلاق، عرفان سلوک تربیتی و ... در همه زمینه‌ها در زمان خودشان شخصیت تراز اول بودند و مهم‌تر از سرآمد علمی بودن این‌که ایشان علوم دینی را در سینه خودشان نگه نداشتند بلکه به صحنه عمل آوردند و به کار گرفتند. به قول خودشان که فرمودند من پاپ نیستم که که اگر به چیزی رسیدم تسبیح بدست بگیرم و دنبال آن را نگیرم بلکه دنبال آن می‌روم تا آن را عملی کنم. بحث ما این‌که امام از دیگر اولیاء خدا بالاتر است یا پایین‌تر نیست؛ بحث ما در قابلیت امام برای الگوگیری است. هر کدام از اولیاء خدا ماموریتی دارند اما برخی قابلیت الگو‌گیری عمومی ندارند مثلا حضرت خضر استاد حضرت موسی است اما خداوند نام خضر را یکبار هم در قرآن نمی‌آورد، اما نام موسی(ع) را بارها ذکر می‌کند و لحظه لحظه زندگی او را به تصویر می‌کشد و در مورد او می‌گوید: «أُولئِكَ الَّذينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُداهُمُ‏ اقْتَدِه‏» از هر لحاظ که نگاه می‌کنیم امام یکی از شخصیت‌های طراز اول زمانه خودشان بودند چنین ویژگی‌هایی شخصیت ایشان را برجسته می‌کند، شخصیتی که یک مسیر را در عرصه سیاست آغاز کردند و به عرصه عمل آوردند و به ما نشان دادند که ما می‌توانیم فقط در کتاب‌ها نیست بلکه در عرصه عمل هم این فعل را به کار بردند و با اعتماد به خدا و مردم توانستند در مقابل رژیم تا بن دندان مسلح بایستند و آن را کنار بزنند و از زیر سیطره استبداد و استعمار بیرون بکشند. ما با حضرت امام فهمیدیم که می‌توانیم زمین بازی را ما طراحی کنیم. امام در عمل نشان دادند با توکل بر خدا می‌توان اراده کرد، ایستاد و سرنوشت خود را تعیین کرد. این نوع نگاه بود که باعث شد ریشه بزنیم و جهان خودمان را توسعه دهیم به طوری که امروز در جهان سربلند باشیم و لازم است که این نگاه را خوب بشناسیم و دنبال کنیم و به تعبیر حضرت آقا اگر راه امام را گم کنیم، ضربه می‌خوریم.
برای این مهم ما تلاش کردیم در مجموعه «حیات روح‌ خدا» سراغ شناسایی شخصیت، اندیشه‌ها و عملکرد امام برویم که یک ضرورت ناگزیر بود تا به امروز به این نحو که ما می‌خواستیم انجام نشده بود اما تقریباً 10 سال است که این کار را شروع کردیم و سختی‌های بسیار زیادی را پشت سر گذرانده‌ایم برای آماده کردن جلد اول کتاب مشکلات مختلفی را پشت سر گذراندیم تا بتوانیم آن را چاپ کنیم و به خواست خداوند که ان‌شاءالله همه خیر بوده و موجب شده کار تقویت شود و آن را به صورت بهتری ارائه کنیم.