کارشناسان این نهاد در سال‌های اخیر در تلاش بوده‌اند حوزه فعالیت کتابخانه‌های عمومی را از یک قرائتخانه یا محلی صرف برای به امانت گرفتن کتاب تغییر دهند و به هر کتابخانه به‌مثابه یک «مجموعه فرهنگی» بیاندیشند. از این منظر، می‌توان ادعا کرد که امروز بسیاری از کتابخانه‌های ایران، کاربرد سنتی خود را به‌روزرسانی کرده و افزون بر خدمات قدیم، امکانات تازه‌ای را نیز برای رفاه حال اهالی کتاب مهیا کرده‌اند.
کتابخانه عمومی امروز یک پایگاه مهم فرهنگی هستند که در دورافتاده‌ترین نقاط کشور نیز نقش کتمان‌ناپذیری در جذب علاقه‌مندان و ارائه خدمات فرهنگی ایفا می‌کنند.
همزمان با نوزدهمین سالروز تاسیس نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور نگاهی به تاریخچه این نهاد دیرپا کرده‌ایم و فعالیت کتابخانه‌های عمومی را قبل و بعد از انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار دادیم. بدون شک با بررسی دقیق تاریخ فعالیت‌های کتابخانه‌های عمومی ایران از ابتدا تاکنون، می‌توان چراغ راهی برای آینده این نهاد مهم و حیاتی کشور دست و پا کرد و از تجارب گذشتگان برای ساختن آینده بهره برد.
کتابخانه‌های عمومی پیش از انقلاب اسلامی
نخست باید گفت که کتابخانه‌های عمومی در ایران پیشینه‌ای طول و دراز دارند و ایرانیان از قدیم‌الایام همواره نسبت به داشتن محلی برای مطالعه، امانت گرفتن و حتی امانت دادن کتاب، احساس نیاز کرده‌اند. هدف این متن البته بررسی قدمت مقوله کتابخانه در تاریخ ایران نیست، بلکه مبدأ تاریخی بررسی‌های ما، از زمانی است که نخستین‌بار حرکتی در راستای مدیریت هرچه بهتر کتابخانه‌های عمومی در ایران صورت گرفته است.
اولین اقدام در این راستا برای سر و سامان دادن به امورات کتابخانه‌های شهرداری صورت گرفت. در آذرماه ۱۳۴۳ هیئت‌مدیره‌ای از شخصیت‌های معروف فرهنگی آن روزگار و خبره در امور کتابداری و کتاب‌شناسی برای نظارت و سرپرستی کتابخانه‌های عمومی شهرداری تهران تعیین می‌شوند.
این هیئت مدیره عبارت بودند از: فرح انتظام به‌عنوان رئیس، محمد حجازی مطیع‌الدوله به‌عنوان نايب رئيس، صادق رضازاده شفق به‌عنوان بازرس، مهدی بیانی، رئیس وقت کتابخانه سلطنتی به‌عنوان دبیر و تقی تفضلی، رئیس وقت کتابخانه مجلس شورای ملی به‌عنوان خزانه‌دار.
هیئت‌مدیره در نخستین جلسه خود رکن‌الدین همایونفرخ را به‌عنوان مدیرعامل انتخاب و معرفی کردند. بنابراین از تاریخ آذرماه ۱۳۴۳ سازمان کتابخانه‌های عمومی شهرداری تهران برابر اساسنامه مصوب شروع به فعالیت کرد. دو سال بعد از این اتفاق، در 22 آبان‌ماه سال 1345 به فرمان محمدرضا پهلوی، هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور به ریاست مهرداد پهلبد، وزیر وقت فرهنگ و هنر کشور تشکیل می‌شود. این هیئت امنا متشکل بود از: عبدالرضا انصاری وزیر کشور، رضا جعفری سناتور، مهرانگیز امید، محسن صبا استاد دانشگاه، احسان یارشاطر و رکن‌الدین همایونفرخ که مامور ایجاد و تاسیس کتابخانه‌های عمومی در کل شهرهای کشور شدند.
همایونفرخ در جلد دوم کتاب «کتاب و کتابخانه‌های شاهنشاهی ایران» درباره آمار کتابخانه‌های ایران در آن ایام می‌نویسد: «190 باب کتابخانه در تهران و شهرستان‌ها طی مدت 25 سال اخیر (1320-1345) دایر گردیده و این تعداد کتابخانه تقریباً نزدیک به یک‌سوم کل کتابخانه‌هایی است که در این تاریخچه از آغاز دوران اسلامی تا عصر پهلوی از آن‌ها نام و نشانی به دست داریم.» در واقع در سالی که هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی مشخص می‌شوند، یعنی سال 1345 شمسی، روی هم رفته 829 باب کتابخانه اعم از کتابخانه عمومی، خصوصی، شخصی و مدارس در کشور وجود داشت.
چنانچه نوشته‌اند در آن ایام هر 6 ماه یک‌بار فهرست کلیه کتاب‌های نشر‌یافته در ایران جمع‌آوری و پس از بررسی و مطالعه آن‌ها، گزارشی تهیه می‌شد تا هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی نسبت به تهیه کتاب‌های جدید، نظرشان را اعلام دارند و به این ترتیب هر سال دو بار کتاب‌های جدید‌الانتشار به موجودی کتابخانه‌ها افزوده می‌شدند.
همچنین برای کتابخانه شماره يک مركز «پارک شهر» کتاب‌های نادر و نایاب که تهیه آن برای مردم عادی دشوار و مشکل بود نیز تهیه می‌شد؛ به‌طوری که در سال 1345، 1200 جلد از این‌گونه کتابها که ذکرشان رفت برای استفاده محققان، دانش‌جویان و دانش‌پژوهان فراهم آمده بود.
کتابخانه‌های عمومی پس از انقلاب اسلامی
بعد از انقلاب اسلامی، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور براساس قانون تاسیس و نحوه اداره کتابخانه‌های عمومی مصوب ۱۳۸۲ متولی قانونی اداره کتابخانه‌های عمومی در ایران شد. پیش از تصویب این قانون، کتابخانه‌های عمومی کشور با عنوان هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اداره می‌شد اما پس از تصویب لایحه دولت در ۱۷ اسفند ۱۳۸۲ در مجلس شورای اسلامی و تایید شورای نگهبان، نهاد، مسئولیت تاسیس، ساخت، تجهیز و بازسازی، توسعه و مدیریت و نظارت و سایر امور کتابخانه‌های عمومی در سراسر کشور را برعهده گرفت.
براساس این قانون، غیر از هفت کتابخانه که در تبصره ۲ ماده ۱۱ استثناء شده‌اند، هر کتابخانه‌ای که می‌خواهد به‌عنوان «کتابخانه عمومی» در ایران فعالیت کند، باید زیر نظر نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و مطابق با این قانون اداره شود.
هفت استثناء این قانون عبارتند از: کتابخانه ملی، کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه آستان حضرت معصومه(س)، کتابخانه آستان حضرت عبدالعظیم(ع)، کتابخانه آستان احمد بن موسی(ع) (شاهچراغ شیراز)، کتابخانه آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
بر اساس آیین‌نامه اجرایی قانون تاسیس و نحوه اداره کتابخانه‌های عمومی کشور که در تاریخ ۴ آذر ۱۳۸۳ به پیشنهاد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تصویب شد، نهاد زیر نظر هیئت امناء فعالیت می‌کند.
این هیئت امناء عبارتند از: وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی(رئیس هیئت امناء)، رئیس شورای عالی استانها، معاون ذیربط از سازمان برنامه و بودجه کشور، یک عضو از کمیسیون فرهنگی به پیشنهاد آن کمیسیون و تصویب مجلس شورای اسلامی به‌عنوان ناظر، رئیس کتابخانه ملی ایران و پنج نفر از صاحبنظران و شخصیت‌های علمی و فرهنگی کشور که به پیشنهاد وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و با حکم رئیس جمهور برای مدت چهار سال انتخاب می‌شوند و یک نفر از این افراد به انتخاب وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به‌عنوان دبیرکل، مسئولیت اداره امور دبیرخانه را نیز به عهده خواهد داشت.
در حال حاضر و بنا بر آخرین آماری که تا پایان بهمن‌ماه سال 1401 به دست آمده، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور دارای 3 هزار و 727 باب کتابخانه عمومی است که این تعداد شامل دو هزار و 745 باب کتابخانه نهادی، 846 باب کتابخانه مشارکتی، 27 کتابخانه مستقل و ۱۰۹ سالن مطالعه است.
جدول زیر نگاهی دارد به اعضای هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور که در دوره‌های مختلف بعد از انقلاب اسلامی این مسئولیت را پذیرفته‌‌اند.
| دوره ها | سال‌های مربوطه | اعضای حقیقی | اعضای حقوقی |
| دوره اول | ۱۳۸۴–۱۳۸۶ | محمدحسین ملک‌احمدی سید جعفر شهیدی علی اصغر شعردوست فاطمه راکعی حمیده معین تقوی |
الف- وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ احمد مسجدجامعی ب- رئیس شورای عالی استانها؛ منصور روشنایی ج- معاون ذیربط از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور؛ مجتبی صدیقی د- یک عضو از کمیسیون فرهنگی به پیشنهاد آن کمیسیون و تصویب مجلس شورای اسلامی به عنوان ناظر؛ حجه‌الاسلام و المسلمین رضا آشتیانی عراقی ه - رئیس کتابخانه ملی ایران؛ سید محمدکاظم موسوی بجنوردی |
| دوره دوم | ۱۳۸۶–۱۳۹۰ | منصور واعظی رضا داوری اردکانی علی زارعی نجف دری محبوبه مباشری سیمین دخت وحیدی |
الف- وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ؛ محمدحسین صفار هرندی ب- رئیس شورای عالی استانها؛ مهدی چمران ج- معاون ذیربط از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشورسیدمحمدقاسم حسینی د- یک عضو از کمیسیون فرهنگی به پیشنهاد آن کمیسیون و تصویب مجلس شورای اسلامی به عنوان ناظر؛ سیدعلی حسینی ه - رئیس کتابخانه ملی ایران؛ علی اکبر اشعری |
| دوره سوم | ۱۳۹۰–۱۳۹۲ | منصور واعظی رضا داوری اردکانی علی زارعی نجف دری محبوبه مباشری سیمین دخت وحیدی |
الف- وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی: محمدحسین صفار هرندی و سید محمد حسینی ب- رئیس شورای عالی استانها؛ مهدی چمران ج- معاون ذیربط از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور؛ رحیم مبینی د- یک عضو از کمیسیون فرهنگی به پیشنهاد آن کمیسیون و تصویب مجلس شورای اسلامی به عنوان ناظر؛ داوود منظور ه - رئیس کتابخانه ملی ایران؛ اسحاق صلاحی کجور |
| دوره چهارم | ۱۳۹۲–۱۳۹۶ | علیرضا مختارپور قهرودی (جایگزین محمدحسین ملک احمدی) سید عباس صالحی شریعتی حجت الاسلام و المسلمین سید علی حسینی فریده عصاره مهردخت وزیرپور کشمیری |
الف- وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی : علی جنتی و سید عباس صالحی ب- رئیس کتابخانه ملی ایران؛ رضا صالحی امیری |
| دوره پنجم | ۱۳۹۶- 1401 | علیرضا مختارپور قهرودی محسن جوادی هوشنگ مرادی کرمانی مهری پریرخ فاطمه فهمیم‌نیا |
الف- وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی: سید عباس صالحی ب- رئیس شورای عالی استانها؛ علیرضا احمدی ج- معاون ذیربط از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور؛ هادی جعفرنژاد د- یک عضو از کمیسیون فرهنگی به پیشنهاد آن کمیسیون و تصویب مجلس شورای اسلامی به عنوان ناظر؛ محمداسماعیل سعیدی (جایگزین طیبه سیاوشی شاه‌عنایتی) ه - رئیس کتابخانه ملی ایران؛ اشرف بروجردی |
| دوره ششم | 1401 تاکنون | مهدی رمضانی یاسر احمدوند عصمت مومنی فاطمه عزیزآبادی فراهانی محسن پرویز |
الف- وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی: محمدمهدی اسماعیلی ب- رئیس شورای عالی استانها؛ پرویز سروری ج- معاون ذیربط از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور؛ علیرضا علی احمدی د- یک عضو از کمیسیون فرهنگی به پیشنهاد آن کمیسیون و تصویب مجلس شورای اسلامی به عنوان ناظر؛ امیرحسین بانکی پور ه - رئیس کتابخانه ملی ایران؛ علیرضا مختارپور قهرودی |
نظر شما